Kształcenie charakteru – umiejętność niemodna

Starożytność zwracała uwagę na kształcenie człowieka na wielu płaszczyznach:

Fizycznej – sam Platon był przecież doskonałym zapaśnikiem
Umysłowej – Sokrates niestrudzenie prowadził dialogi, poprzez które – jak wierzył – mógł wydobyć, z każdego (albo prawie z każdego) wiedzę i prawdę, do jakiej miał dojść sam prowadzony przez niego krok po kroku dzięki indukcji (od ogółu do szczegółu). Uważał, że tylko tak zdobyta wiedza ma wartość dla człowieka.

Platon sądził, że rodzimy się z zasobem wad i zalet a wychowanie może jedynie te naturalne zdolności rozwinąć lub ograniczyć. Był zwolennikiem kierowania celami wychowania przez państwo. Do 6 roku życia dzieci mają wychowywać się razem, potem osobno, do 10 roku życia dzieci mają się bawić, ćwiczyć ciało, nie uczyć.

Arystoteles rozróżniał w człowieku aż trzy rodzaje duszy podlegające właściwym sobie metodom wychowania: dusza zwierzęca (wychowanie moralne), dusza roślinna (wychowanie zdrowotne) i dusza myśląca (wychowanie umysłowe).

Święty Tomasz z Akwinu mówił, że człowiek ma dwie podstawowe władze: władzę poznawczą – czyli umysł, intelekt, oraz władzę pożądawczą – wolę. Obydwie z nich muszą być kształtowane w procesie dorastania. Jak jest teraz?

Czy w szkole należy mówić o moralnych wartościach? Czy istnieją dobre cechy charakteru, które należy praktykować w szkole? Z różnych względów w ostatnich kilkudziesięciu latach zostało to zarzucone. Miały na to wpływ ideologie: różne formy mniej, lub bardziej zakamuflowanego komunizmu i postkomunizmu(jak to miało miejsce w Polsce) lub gloryfikowanie wolnego wyboru jako naczelnej wartości samej w sobie, co ma miejsce na zachodzie.

Mieczysław Kreutz (odkrywca szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu) zaproponował swoją metodę kształcenia charakteru. Uważał, postęp techniczny jako całkowicie indyferentny, który sam w sobie nie przynosi wartości moralnych i dlatego potrzeba pracować samemu mad kształceniem określonych cech charakteru. Mieczysław Kreutz był przede wszystkim praktykiem i nie definiował nawet samego pojęcia charakteru skupiając się na praktycznych kwestiach. Kształcenie charakteru i postępowanie, traktował, jako terminy zamienne: idzie o to, aby unikać zła a podstawową metodą pracy psychologicznej nad sobą jest introspekcja.

Określił pięć kluczowych uwarunkowań kształcenia charakteru:

• Myśl – każde ludzkie zachowanie poprzedzone jest myślowym wyobrażeniem działania.
• Atrakcyjność – niektóre czynności oceniamy, jako bardziej atrakcyjne niż inne (i je wykonujemy)
• Sytuacja zewnętrzna – okoliczności działania mogą być mniej lub bardziej sprzyjające podjęciu działania
• Powtarzalność – niektóre czynności powtarzalne (o ile nie wywołują emocji negatywnych) realizuje się łatwiej
• Brak centralnej woli –uważał, że nie ma jednej (centralnej silnej woli),ale szereg dyspozycji, które odpowiada za praktyczne funkcjonowanie naszych zalet i wad

Co zrobić, aby postępowanie ludzi było zgodne z przyjętymi normami?

Oto metoda, którą proponuje:

• Namysł wstępny – Najpierw należy się zastanowić, jaki jest mój cel życiowy i jakie są moje wady.
• Cel pozytywny – człowiek powinien mieć jakiś swój cel pozytywny (najlepiej mający za zadanie podniesienie społeczności na wyższy poziom rozwoju). Może dotyczyć to różnych dziedzin. Jeśli już taki mamy, to powinniśmy wybrać cel tymczasowy, krótkoterminowy, który stanowi kolejny krok na drodze do tego najważniejszego.
• Kontrola własna – każdy dzień powinien być analizowany za pomocą trzech pytań:

1. Czy uległem dzisiaj wadzie, nad którą pracuję?
2. Czy zrobiłem dziś to, co planowałem?
3. Czy nie przekroczyłem w jakiś istotny sposób zasad moralnych?

Kontrola własna jest ważna, ponieważ mamy informacje o postępie lub regresie naszego postępowania a przy okazji kształcimy krytyczny zmysł moralny i refleksję.

• Rozmyślanie codzienne – jeżeli uważamy, że wyniki naszego działania są negatywne należy się zastanowić, co jest tego przyczyną: jakie działania i okoliczności na to wpłynęły. Natomiast, jeśli są pozytywne trzeba wyznaczyć cele na dzień następny podnosząc jednocześnie poziom trudności.
• Zmiana warunków zewnętrznych – musimy starać się eliminować z naszego otoczenia te czynniki, które nam przeszkadzają w działaniu, a poszukiwać tych, które nam pomagają. Szczególnie istotne jest poszukiwanie ludzi, którzy nas motywują do działania i pomagają nam w pozytywnym rozwoju.
• Lektura – bardzo pomocne może być analizowanie literatury, z której możemy czerpać wzory postępowania i zachowań. Kreutz miał na myśli przede wszystkim literaturę formatu i rodzaju, jaką tworzyli Sienkiewicz, czy Prus.
• Istotną rolę widział dla rodziców i szczególnie podkreślał stałe codzienne rozmowy z dzieckiem, dzięki którym między innymi można uczyć je samokontroli i rezygnacji natychmiastowego zaspokajania wszelkich potrzeb. Na marginesie warto zaznaczyć, że umiejętność odroczenia satysfakcji jest podstawą osiągnięć życiowych, a sławny cukierkowy eksperyment stał się jedną podstaw inteligencji emocjonalnej (dzieci mogły dostać od razu garść cukierków lub za godzinę całą tacę a te, które wybrały drugą opcję – jak się okazało w toku wieloletnich badań -osiągnęły w życiu dużo więcej, niż te pierwsze).

Kształcenie charakteru według metody prof. Mieczysława Kreutza jest przede wszystkim bardzo proste, klarowne i skuteczne. Nie wymaga żadnego przygotowania psychologicznego. Może być źródłem poznania samego siebie i harmonijnego rozwoju osobowości.

Oczywiście jest to proces, który nigdy się nie kończy tak, jak nigdzie nie ma granicy samodoskonalenia, a zawsze istnieją jakieś obszary, które możemy poprawić.