Gdy sędzia patrzy na nas krzywo…

„Podstawę wyłączenia sędziego w rozumieniu art. 49 kpc stanowić może również niechętny stosunek sędziego do strony okazywany w toku postępowania” (SN z 7.11.1984 r., II CZ 117/84). Aż trudno uwierzyć, że nieco rok po zniesieniu stanu wojennego w Polsce (22.07 1983 r.) Sąd Najwyższy wydał takie postanowienie.

1.

Czasami mam wrażenie, że, zdaniem niektórych, niezawisłość sędziowska oznacza jedynie niepodleganie sędziego hierarchicznemu podporządkowaniu w miejscu pracy i obowiązku wykonywania poleceń przełożonych. Tymczasem problem jest o wiele głębszy i oznacza również zachowanie, które można by określić jako poprawne, przyzwoite itp. Sąd Najwyższy w kilku swoich wyrokach uznał, że nakaz zachowania zewnętrznych znamion niezawisłości dowodzi, że ważne jest nie tylko to, by sędzia orzekający w sprawie zachowywał się zawsze rzeczywiście zgodnie ze standardami niezawisłości i bezstronności, lecz także by w ocenie zewnętrznej zachowanie sędziego odpowiadało takim standardom. Reguły wyłączenia sędziego służą bowiem budowie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości (np. post. SN z 21.4.2011 r., III UZ 9/11, post. SN z 23.11.2011 r., III SO 9/11). *

2.

Problem na tle artykułu 49 kpc wynika z rozumienia wymogu bezstronności jedynie jako wymogu przestrzegania prawa procesowego przez sędziego w stosunku do stron postępowania, bez wyróżniania którejkolwiek. I rzeczywiście, jeśli bowiem stronniczość sędziego ujawni się w postępowaniu, to tym bardziej (a minori ad maius) podlega on wyłączeniu na podstawie art. 49 kpc. *

3.

Trzeba jednak również  pamiętać o wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6.5.2010 r. (II PK 344/09, OSNAPiUS 2011, Nr 21-22, poz. 271): samo przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, zwłaszcza nieobiektywnie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego.*

4.

Sąd rozpoznający wniosek o wyłączenie sędziego nie bada zasadności i prawidłowości czynności podjętych w sprawie przez sędziego, którego wniosek dotyczy (post. SN z 28.8.1996 r., I PO 8/96, OSNAPiUS 1997, Nr 4, poz. 59). Zarzuty godzące w ocenę zebranego przez sąd materiału dowodowego mogą być przedmiotem środków zaskarżenia. Nie mogą być natomiast uważane za samodzielną podstawę wniosku o wyłączenie sędziego (post. SN z 29.1.1975 r., I CZ 170/74, wyr. SN z 6.5.2010 r., II PK 344/09, post. SN z 21.4.2011 r., III UZ 9/11).

Samo prowadzenie przez sędziego postępowania z naruszeniem przepisów procesowych, nie może być skuteczną podstawą wniosku o wyłączenie sędziego przewidzianego w art. 49 kpc. Strona powinna zwalczać naruszenie przepisów postępowania przy pomocy środków zaskarżenia (por. post. SN z 24.3.1966 r. II PZ 15/66, post. SN z 21.8.1970 r. I PZ 41/70, post. 2.5.1974 r., I CZ 48/74). Jednakże naruszanie przepisów postępowania może być w pewnych wypadkach przejawem stronniczości sędziego, jeżeli stosując te przepisy, sędzia wyraźnie faworyzuje jedną stronę (por. post. SN z 8.3.1972 r., I PZ 9/72).*  To jednak należy do kognicji sądu rozpatrującego wniosek o wyłączenie sędziego.

5.

Wyłączenie sędziego z mocy art. 49 kpc nie jest ograniczone do więzów przyjaźni bądź znajomości łączących sędziego z jedną ze stron. Okoliczność uzasadniająca wyłączenie może się przejawiać w przychylnym odnoszeniu się sędziego do jednej i w nieprzychylnym – do drugiej strony. Znaczenie mają przy tym konkretne fakty, świadczące o różnym traktowaniu stron, nie zaś subiektywne wrażenie strony. Takie traktowanie może u strony (a także u osób postronnych) wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Usunięciu tej wątpliwości i stworzeniu gwarancji bezstronnego wymiaru sprawiedliwości mają właśnie służyć przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o wyłączeniu sędziego (por. post. SN z 4.12.1969 r., I CZ 124/69).*

6.

Okoliczności uzasadniających wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 kpc nie można ograniczać tylko do relacji między sędzią a stroną procesu. Okoliczność taka może zachodzić w razie szczególnego uprzedzenia wobec przedmiotu procesu. Nie uzasadnia jednak wyłączenia, reprezentowana przez sędziego, ocena prawna sprawy niekorzystna dla strony (por. post. SN z 20.2.1976 r., II CZ 8/76, post. SN z 21.4.2011 r. III UZ 9/11)*.

7.

Jak jednak w praktyce dowieść niechętnego stosunku do strony, skoro ciągle jeszcze nie istnieje powszechny system nagrywania postępowań, a protokół dyktuje sędzia?

Przecież niechęć może być ujawniana nie tylko w słowach, ale i w gestach, drwiącym uśmiechu…. Ba, nawet w zbyt głośnym zwracaniu się do strony (nie chcę pisać o krzyczeniu, choć czasem zza zamkniętych drzwi sal sądowych to i owo dochodzi do uszu).

Jak w praktyce sąd może i chce ocenić, gdzie leży granica pomiędzy ewentualnym naruszeniem przepisów postępowania, które mogą być uchylone przez sąd II instancji, a nieobiektywnym traktowaniem jednej ze stron, np. poprzez oddalanie jej wniosków dowodowych?

Bo przecież w taki sposób najczęściej przejawia się zróżnicowanie w traktowaniu stron.

8.

Nade wszystko jednak należy pamiętać, że o wyłączeniu sędziego może zadecydować jedynie sąd. Nie jest uprawniony do wyłączenia sędziego (usunięcia go ze składu orzekającego) prezes sądu, przewodniczący wydziału ani inny organ administracji wymiaru sprawiedliwości. Również sędzia nie jest uprawniony do ustąpienia ze składu orzekającego w danej sprawie mocą własnej czynności. *

Tak więc wyłączenie może nastąpić jedynie na wniosek strony bądź też wskutek żądania zgłoszonego przez sędziego. Gdyby jednak z jakichś przyczyn wniosek nie został zgłoszony, to w przypadku wyłączenia sędziego ex lege (z ustawy – art. 48 kpc) mamy do czynienia z nieważnością postępowania (art. 379 pkt 4 kpc).

9.

Kiedy należy wystąpić z wnioskiem?

Oczywiste jest, że dopiero po wyznaczeniu sędziego do udziału w sprawie. Jednak w przypadku pozwanego sprawa nie jest taka prosta – wniosek o wyłączenie może zgłosić dopiero po doręczeniu mu pozwu, bowiem przed doręczeniem pozwu ni jest jeszcze stroną postępowania.

Wniosek o wyłączenie sędziego sądu II instancji jest dopuszczalny od chwili wyznaczenia go do składu orzekającego w danej sprawie.

Nic nie daje natomiast wniosek o wyłączenie sędziego I instancji na podstawie art. 49 kpc złożony w postępowaniu apelacyjnym.

Po prostu jest spóźniony.

Wniosek przedwczesny oraz wniosek spóźniony podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny.

Treść art. 50 § 2 KPC pozwala przyjąć, że zasadą powinno być zgłoszenie wniosku o wyłączenie sędziego przed przystąpieniem do rozprawy. Wniosek zgłoszony po tej chwili powinien zawierać dodatkowy element w postaci uprawdopodobnienia chwili powstania albo oznajmienia stronie przyczyny wyłączenia sędziego. W wypadku braku tego uprawdopodobnienia wniosek podlega zwrotowi stosownie do treści art. 130 kpc.

10.

Po złożeniu wniosku o wyłączenie sędziego winien on wycofać się ze sprawy i spełniać jedynie czynności nie cierpiące zwłoki (art. 50 § 3 kpc).

Co jednak dzieje się w przypadku, gdy sędzia nadal prowadzi sprawę?

Podjęcie przez sędziego czynności wbrew zakazowi z art. 50 § 3 kpc powoduje nieważność postępowania, jeżeli sędzia został wyłączony na podstawie art. 48 kpc. Jeżeli zaś sędzia został wyłączony z przyczyny, o której mowa w art. 49 kpc, podjęcie czynności w sprawie wbrew zakazowi z art. 50 § 3 kpc nie powoduje nieważności postępowania (odmiennie wyr. SA Krakowie z 29.1.2004 r., I ACA 1186/03, OSA 2004, Nr 12, poz. 47). Podjęcie tych czynności może być jednak uznane przez sąd odwoławczy za uchybienie procesowe, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy. *

11.

I tak oto doszliśmy do sedna naszych rozważań.

Nie da się określić w sposób pewny granicy pomiędzy zróżnicowanym traktowaniem stron procesu a uchybieniem procesowym, podnoszonym w apelacji. Przecież art. 227 kpc daje sądowi orzekającemu w I instancji pewna swobodę w zakresie dopuszczenia dowodów:

przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

Artykuł 227 KPC stosowany jest przed podjęciem rozstrzygnięć dowodowych i uprawnia sąd do selekcji zgłoszonych dowodów jako skutku przeprowadzonej oceny istotności okoliczności faktycznych, których wykazaniu dowody te mają służyć. Zarzut naruszenia tego przepisu powinien być powiązany z art. 217 § 2 KPC, jeśli skarżący wskazuje na pominięcie określonego dowodu w wyniku wadliwej oceny, że nie jest on istotny dla rozstrzygnięcia sprawy. *

12.

Trzeba również ciągle pamiętać o „sławnym” wyroku warszawskiego Sądu Apelacyjnego I ACa 460/11: sędzia prowadzący sprawę nigdy nie działa bezprawnie. Swoją funkcję wykonuje jako organ państwa, wiec nie może naruszyć dóbr osobistych.

Obawiam się, że nie jest to odosobniony pogląd w szeroko pojętym środowisku kapłanów polskiej Temidy.

Co robić zatem (prócz składanie wniosku o wyłączenie), gdy faktycznie sędzia patrzy na nas krzywo?

Moi znajomi od wielu już lat nie chodzą do urzędów bez dyktafonów.

Może publikowanie nagrań w sieci, z podaniem czasu, miejsca i osoby (z imienia i nazwiska!) sędziego pomoże, bo na razie jedyną naszą bronią pozostaje ciągle jeszcze śmiech.

Bo ten nie da się pogodzić z powagą urzędu oraz przerośniętym ego niektórych kapłanów bogini Temidy…

_______________________________

* Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1-729, red. dr hab. Agnieszka Góra-Błaszczykowska, 2013, C.H.Beck.

24.10 2013