Zydzi polscy w Powstaniu Styczniowym

Zydzi dzialali jako kurierzy, zwiadowcy i dostawcy sil zbrojnych

Powstanie 1863 roku bylo waznym wydarzeniem w historii Polski i w stosunkach Polakow i Zydow, ktorzy wspolnie dazyli do polskiej suwerennosci. Sytuacja wewnetrzna Krolestwa Kongresowego byla skomplikowana z powodu ewidentnych podzialow spolecznych, konfliktu interesow, antagonizmow, nieufnosci i nawet potyczek zbrojnych. Kategorie etniczne wygladaly na mniej wazne niz kontrowersje polityczne, roznice w statusie spolecznym i materialnym. Glownymi stronami w tym sporze byli Biali – bardziej sklonni do negocjacji z rosyjskimi wladzami, oraz Czerwoni – ktorzy planowali zbrojny opor i reformy spoleczne oraz mieli nadzieje, ze potegi z Zachodu beda wspierac polskich powstancow. Zydowscy aktywisci byli w obydwu grupach. Przywodcami Bialych, poza ksieciem Andrzejem Zamoyskim, byli tez Zydzi, jak bankier Leopold Kronenberg, lub bardzo ceniony przez zydowska inteligencje Edward Jurgens. Do Czerwonych przylaczylo sie wielu mlodych Zydow. Spolecznosc zydowska ogolnie popierala zarowno Bialych jak i Czerwonych, albo byla calkowicie przeciwna idei powstania – w szczegolnosci ortodoksyjni Zydzi.

Rzad Narodowy probowal wygrac masowe poparcie Zydow przez obietnice przyznania im pelnych praw cywilnych. Stosowne proklamacje byly opublikowane latem 1863 roku w polskich gazetach, byly tez wersje hebrajskie. Rabini z Warszawy tez zachecali Zydow aby przystapili do ruchu niepodleglosciowego. W odpowiedzi mlodzi Zydzi dodatkowo zagrozeni przymusowym wcieleniem do armii rosyjskiej zaczeli wstepowc do oddzialow powstanczych. Wsrod centralnych przywodcow powstania byli tez Zydzi, jak Henryk Wohl – doradca finansowy Rzadu Narodowego. W  zespole Wohla byli tez Henryk Merzbach, syn dobrze znanego ksiegarza, oraz Izaak Goldman – autor hebrajskich ogloszen w centrali. Rzad Narodowy pod przywodztwem Romualda Traugutta  mial tez Wladyslawa Epsteina – syna dyrektora przedsiebiorstwa kolejowego Warszawa-Wieden.

W niektorych regionach, w szczegolnosci na Podlasiu – udzial Zydow byl imponujacy. Poza aktywnym udzialem w walkach, Zydzi dzialali jako kurierzy, zwiadowcy i dostawcy sil zbrojnych. Dosyc czesto poza glownymi miastami spelniali role zastepcow i pomocnikow ludzi przyslanych przez Rzad Narodowy. Zydzi posiadali wiedze i dobra znajomosc lokalnego terenu, tak wiec mogli dzialac duzo sprawniej wykorzystujac siatke zydowskich kontaktow. Po upadku powstania styczniowego wielu Zydow zeslano na Syberie albo skazano na wiele lat katorgi.

Marszalek Jozef Pilsudski byl znany ze swojego podziwu dla dazen niepodleglosciowych Powstania Styczniowego i dla wszystkich jego uczestnikow.   Wypowiedzial sie z uznaniem o zydowskich uczestnikach powstania, jego opinia byla adresowana publicznie w rocznice powstania w Hali Koloseum dnia 20 stycznia 1924 roku.