Wielkie i dramatyczne sceny operowe
Opera to sztuka sceniczna, więc obok muzyki liczy się w niej aspekt dramatyczny. Najwybitniejsi kompozytorzy oper to ci, którzy poza umiejętnością tworzenia pięknych melodii posiadali wyczucie dramatu. Ich muzyka również opowiada historię. Tutaj opera ma przewagę nad zwykłym literackim dramatem i często pomimo swojej umowności potrafi lepiej oddać złożoność sytuacji. Bo nawet zwykła rozmowa między dwojgiem ludzi to nie tylko słowa i gesty, ale także uczucia, które im towarzyszą. Muzyka to właśnie te uczucia.
Żeby je w pełni oddać potrzeba oczywiście wykonawców – śpiewaków, którzy doskonałą technikę łączą z wrażliwością i zdolnościami aktorskimi.
Dziś przedstawię trzy słynne sceny z oper kompozytorów, którzy znakomicie opanowali sztukę dramatycznego wyrazu. Pierwszy będzie Gaetano Donizetti, który równie dobrze czuł komedię, jak i tragedię. Jego "Łucja z Lammermooru", której libretto oparte na powieści Waltera Scotta napisał Salvadore Cammarano, to opera bardzo romantyczna i pełna dramatycznych wydarzeń. Jej kulminacją jest scena szaleństwa Łucji, chyba najsłynniejsza ze scen tego typu w operze światowej. Przez prawie dwadzieścia minut ciężar utrzymania uwagi widza spoczywa niemal wyłącznie na śpiewaczce, która musi oddać najróżniejsze, miotające bohaterką uczucia – rezygnację, nadzieję, radość, rozpacz…
Szalenie wymagającą partię Łucji wykonywały najwybitniejsze soprany świata, z Marią Callas i Joan Sutherland na czele. Jedną z najlepszych Łucji naszych czasów jest Francuzka Natalie Dessay. Zawdzięcza to wspaniałej technice koloraturowej oraz ekspresyjnej grze aktorskiej, która akurat do tej roli pasuje doskonale. Niestety negatywnie na jej karierę wpłynęły problemy z głosem, z powodu których musiała dwukrotnie poddać się operacji strun głosowych. Niemniej jednak przedstawienie, którego fragment zobaczymy poniżej, a które zostało nagrane już po operacjach, w 2007 roku z Metropolitan Opera w Nowym Jorku, pokazuje dlaczego rola Łucji stała się jej specjalnością. Co prawda z niejasnych przyczyn czas akcji przeniesiono tu z siedemnastego na koniec dziewiętnastego wieku, ale za to w roli Henryka występował Mariusz Kwiecień, zaś Edgarem bywał, choć nie tego dnia, Piotr Beczała.
Nieco wcześniejszy fragment tej opery zamieściłam już w notce o chórach. Wtedy z pompą witano narzeczonego Łucji, lorda Artura Bucklawa. Niestety uroczystości weselne zakończyły się tragicznie – Łucja, podstępem skłoniona do małżeństwa przez brata Henryka i niesłusznie oskarżona o zdradę przez ukochanego Edgara, podczas nocy poślubnej morduje męża i popada w szaleństwo, które skończy się jej śmiercią.
Oto goście weselni, którzy właśnie dowiedzieli się co się stało, z grozą patrzą na obłąkaną Łucję, która wchodzi pomiędzy nich w zakrwawionej ślubnej sukni i ze sztyletem w ręku. Dźwięki harmoniki szklanej wprowadzają niesamowity nastrój. Myśli Łucji błądzą wokół Edgara z wrogiego rodu Ravenswoodów, z którym odbywała sekretne schadzki przy źródle i którego przyrzekła poślubić.
Raimondo
Coro
Lucia |
Rajmund
Chór
Łucja |
Natalie Dessay jako Łucja w scenie szaleństwa z opery „Łucja z Lammermooru” („Lucia di Lammermoor, 1835) Gaetano Donizettiego. Pozostali wykonawcy: Enrico – Mariusz Kwiecień, Raimondo – John Relyea, Alisa – Michaela Martens oraz chór i orkiestra Metropolitan Opera w Nowym Jorku pod dyrekcją Mary Zimmerman
cz.1
Rojenia o szczęściu z Edgarem przerywa wejście brata Łucji, Henryka. To on, pokazując jej fałszywy list, mający świadczyć o zdradzie ukochanego, sprawił, że zgodziła się poślubić bogatego i wpływowego lorda Artura. Teraz, na widok brata, Łucja przeżywa na nowo moment, kiedy Edgar, widząc ją podpisującą kontrakt ślubny, cisnął jej pod nogi pierścień zaręczynowy. Nieszczęśliwa kobieta na przemian błaga o przebaczenie Edgara i zamordowanego przez siebie Artura.
Lucia
Raimondo, Alisa e Coro
Lucia
Raimondo
Enrico
Raimondo
Enrico
Raimondo, Alisa e Coro
Raimondo
Lucia
Enrico
Lucia
Raimondo
Enrico
Raimondo
Lucia
Gli altri
Lucia |
Łucja
Norman, Rajmund i Chór
Łucja
Rajmund
Henryk
Rajmund
Henryk
Rajmund, Alisa i Chór
Rajmund
Łucja
Henryk
Łucja
Rajmund
Henryk
Rajmund
Łucja
Pozostali
Łucja |
cz. 2
Zrozpaczona Łucja myśli już tylko o śmierci. Ma nadzieję, że w zaświatach wreszcie połączy się z Edgarem. Nim to się stanie, nawet w niebie nie zazna spokoju. Henryk pojął wreszcie, do czego doprowadził i zmaga się z wyrzutami sumienia. Łucja opada z sił. Wkrótce umrze, a na wieść o tym Edgar przebije się sztyletem.
Lucia
Raimondo, Alisa e Coro
Enrico
Lucia |
Łucja
Rajmund, Alisa i Chór
Henryk
Łucja |
cz. 3
Trudno o kompozytora o lepszym zmyśle dramatycznym od Giuseppe Verdiego. Nawet najbardziej idiotyczne libretto potrafił nasycić niezwykłymi emocjami i prawdziwym uczuciem, czego dowodem są takie arcydzieła jak "Trubadur" czy "Moc przeznaczenia". W przypadku "Rigoletta" znany librecista Francesco Maria Piave, adaptując dramat Victora Hugo "Król się bawi" na szczęście stanął na wysokości zadania i stworzył libretto godne talentu Verdiego. Co prawda w końcowej scenie zamordowana i zapakowana do worka Gilda jest w stanie jeszcze zaśpiewać piękny duet z ojcem, ale takie są już prawa opery…
Rigoletto nie jest postacią sympatyczną. To szpetny i złośliwy błazen. Służy zepsutemu do szpiku kości księciu Mantui. Jest znienawidzony na dworze za okrutne kpiny z tych, którzy popadli w niełaskę. Szczególnie lubi wyśmiewać mężów i ojców kolejnych uwiedzionych przez księcia kobiet. Jednym z nich jest hrabia Ceprano. Wraz z innymi dworzanami postanawia się zemścić. Odkrywają, że Rigoletto często bywa w domku zamieszkanym przez piękną, lecz stroniącą od ludzi kobietę. Sądząc, że to kochanka błazna, postanawiają ją porwać i podsunąć księciu. Nie wiedzą, że książę, pod postacią ubogiego studenta, już rozkochał w sobie Gildę, która jest w rzeczywistości ukochaną córką błazna. Kiedy dworzanie zjawiają się pod domem dziewczyny, spotykają tam Rigoletta. Nie tracąc zimnej krwi, proszą go o pomoc w uprowadzeniu hrabiny Ceprano. Ten zgadza się z ochotą. Pozwala sobie nałożyć maskę. Dworzanie zawiązują mu potem oczy i każą zdezorientowanemu błaznowi trzymać drabinę, po której zniosą związaną Gildę. Kiedy Rigoletto zrozumie, co się stało, jest już za późno. Gilda jest w rękach księcia, którego bardzo uradowała ta niespodzianka.
Następuje wspaniała scena, w której Rigoletto, w poszukiwaniu córki, trafia do pałacu księcia. Usiłuje maskować niepokój podśpiewując pod nosem, ale dworzanie dobrze wiedzą, po co tu przyszedł. Drwią z jego niepokoju, a kiedy próbuje ich wybadać udają, że nie rozumieją, o co mu chodzi. Kiedy paź księżnej pyta o księcia, a dworzanie udzielają mu wymijających odpowiedzi, Rigoletto pojmuje, że Gilda jest w komnatach księcia. Błaga dworzan, by oddali mu córkę. Oni są zaskoczeni, dowiadując się, że kim Gilda jest dla Rigoletta, ale nie zamierzają mu pomóc. W tym momencie Rigoletto śpiewa jedną z najpiękniejszych i najbardziej dramatycznych arii barytonowych "Cortigiani, vil razza dannata" – gwałtowne oskarżenie bezwzględnych i chciwych dworaków, do których wszak sam się zalicza, zakończone rozdzierającym serce błaganiem złamanego rozpaczą ojca.
W partii Rigoletta w filmie Jean-Pierre’a Ponnellego wystąpił znakomity baryton Ingvar Wixell, doskonale radzący sobie także z emocjonalną stroną roli.
Marullo
Rigoletto
Coro
Borsa, Marullo, Ceprano, Coro
Rigoletto
Ceprano
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Coro
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Coro
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Coro
Rigoletto (a Marullo)
Marullo
Rigoletto
Marullo
Rigoletto
Coro
Rigoletto
Coro
Paggio
Ceprano
Paggio
Borsa
Paggio
Tutti
Rigoletto
Tutti
Rigoletto
Tutti
Rigoletto
Tutti
Rigoletto
Cortigiani, vil razza dannata,
Ah! voi tutti a me contro venite! |
Marullo
Rigoletto
Chór
Borsa, Marullo, Ceprano, Chór
Rigoletto
Ceprano
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Chór
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Chór
Rigoletto
Borsa, Marullo, Ceprano, Chór
Rigoletto (do Marulla)
Marullo
Rigoletto
Marullo
Rigoletto
Chór
Rigoletto
Chór
Paź
Ceprano
Paź
Borsa
Paź
Razem
Rigoletto
Razem
Rigoletto
Razem
Rigoletto
Razem
Rigoletto
Dworacy, obrzydła, przeklęta raso,
Ach! Sprzysięgliście się przeciwko mnie! |
Ingvar Wixell jako Rigoletto oraz Bernd Weikl jako Marullo, Roland Bracht jako Ceprano, Rémy Corazza jako Borsa i chór Wiedeńskiej Opery Państwowej oraz orkiestra Filharmonii Wiedeńskiej pod dyrekcją Riccardo Chailly w scenie „Povero Rigoletto… Cortigiani vil razza dannata” z opery „Rigoletto” (1851) Giuseppe Verdiego. Film w reżyserii Jean-Pierre’a Ponnellego.
Na koniec wspaniała, może nawet najwspanialsza w historii scena operowa – finał "Don Giovanniego". Piękne świadectwo geniuszu Mozarta, a także wielkiego talentu weneckiego librecisty Lorenza da Ponte. Ten awanturnik, z pochodzenia Żyd, wyświęcony na księdza, a skazany na banicję za rozwiązłość, znał ponoć innego słynnego wenecjanina – Casanovę. Przypuszcza się, że zarówno jego postać, jak i własne przygody da Ponte miały wpływ na libretto opery o legendarnym Don Juanie.
Don Juan żył ponoć w siedemnastym wieku w Hiszpanii i tam właściwie toczy się akcja opery, lecz Joseph Losey zdecydował się umieścić akcję swojej ekranizacji w osiemnastowiecznej Wenecji, nawiązując do tropów łączących Don Giovanniego z Casanovą. Jest to uzasadnione zwłaszcza w finałowej scenie, która przez samych twórców opery została świadomie osadzona w realiach ich czasów. Don Giovanni pije modne wówczas wino – marzimino (a raczej marzemino) i słucha współczesnych hitów – fragmentów oper "Una cosa rara" Solera (do której libretto również napisał da Ponte!), "Fra i due litiganti il terzo gode" Sartiego oraz… "Wesela Figara" Mozarta. Słysząc "Non piu andrai" z tej ostatniej opery, Leporello komentuje – "to znam aż nazbyt dobrze". Nic w tym dziwnego, skoro śpiewak wykonujący tę rolę podczas premiery wykonywał wcześniej również partię Figara. Co ciekawe, dwie pierwsze opery są dziś znane głownie z tego, że wspomniano je w "Don Giovannim", a na etykietach marzemino zazwyczaj ponoć znajduje się informacja, że to wino pił Don Giovanni. Czy potrzeba lepszego dowodu na znaczenie tej opery?
Finał "Don Giovanniego" to fascynujące zderzenie dwóch sfer – doczesnej i nadprzyrodzonej. Ja widzę w nim także obraz klęski współczesnej Mozartowi, oświeceniowej wizji człowieka wyzwolonego z okowów zabobonu. Kogoś, kto rzuca wyzwanie Bogu, w którego nawet nie wierzy. Don Giovanni, jak już wspomniałam, przez twórców opery jest przedstawiany jako człowiek na wskroś współczesny. To osiemnastowieczny libertyn, zainteresowany tylko zaspokajaniem własnych żądz. Nie cofnie się przed gwałtem ani morderstwem, żeby zdobyć to, czego zapragnął. Jest bogaty i dumny, kieruje się kaprysem i nie ma szacunku dla żadnych świętości. Na cmentarzu, nad grobem zamordowanego przez siebie Komandora, wybucha śmiechem i kpiąco zaprasza posąg swej ofiary na kolację. Nie wierzy w duchy i inne zabobony, jest nieustraszony i pewny siebie. Przy tym posiada mnóstwo prawdziwego uroku, ma doskonałe maniery i doskonale potrafi posługiwać się kłamstwem.
Pierwsza część finału to najzwyczajniejsza w świecie kolacja – Don Giovanni słucha muzyki, je i pije, przekomarza się ze służącym. To świat wręcz namacalnie zwyczajny i przyziemny. W takim świecie nie ma miejsca na sprawy nadprzyrodzone. Dobry nastrój gospodarza usiłuje zepsuć namolna i, jak on sam rozpowiada, niezbyt zrównoważona psychicznie była kochanka, która przez całą operę na przemian wygraża Don Giovanniemu i wyznaje mu miłość. Don Giovanni, zawsze zadowolony z siebie, z pomocą kpin pozbywa się wariatki. Jedynie służący Leporello wydaje się nie pochwalać zachowania pana. Inny służący, bez słowa obserwujący Don Giovanniego, to postać dodana przez twórców filmu, nazwana przez nich "czarny walet" (gra go brat Isabelle Adjani, Eric) i mająca najprawdopodobniej reprezentować towarzyszącego bohaterowi na każdym kroku złego ducha. Donna Elvira wybiega, a za drzwiami wydaje z siebie straszny krzyk. Leporello, który miał sprawdzić, co się stało, nie umie wykrztusić z siebie sensownego zdania. Ktoś puka do drzwi. Don Giovanni sam musi otworzyć gościowi.
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni e Leporello
Donna Elvira
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni e Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello |
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni i Leporello
Donna Elvira
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Leporello
Don Giovanni
Donna Elvira
Don Giovanni i Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Leporello |
Ruggiero Raimondi jako Don Giovanni, José van Dam jako Leporello, Kiri Te Kanawa jako Donna Elvira, John Macurdy jako Komandor oraz chór i orkiestra Opery Narodowej w Paryżu pod dyrekcją Lorina Maazela w finale opery "Don Giovanni czyli rozpustnik ukarany" ("Il dissoluto punito, ossia il Don Giovanni", 1787). Film w reżyserii Josepha Loseya.
cz.1
W drugiej części finału na scenę wdziera się to, co miało nie istnieć – duch szukający pomsty. Posąg Komandora skorzystał z zaproszenia na kolację. Kiedy daje Don Giovanniemu ostatnią szansę okazania żalu za grzechy, ten jest wciąż hardy. Nie jest tchórzem i nie ugnie się nawet przed siłami nadprzyrodzonymi. Jego odwaga jest istotnie wspaniała i godna podziwu. Cóż z tego, kiedy zmienia się w śmiertelne przerażenie na widok ogni piekielnych i zastępu demonów, które unoszą jego duszę. Libertyn kończy swój żywot w scenie żywcem przeniesionej ze średniowiecznego moralitetu.
Il Commendatore
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Il Commendatore
Leporello
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Leporello
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Leporello
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Il Commendatore e Leporello
Don Giovanni
Il Commendatore
Don Giovanni
Coro
Don Giovanni
Leporello |
Komandor
Don Giovanni
Leporello
Don Giovanni
Komandor
Leporello
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Leporello
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Leporello
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Komandor i Leporello
Don Giovanni
Komandor
Don Giovanni
Chór
Don Giovanni
Leporello |
cz. 2
Zapraszam za tydzień!
Photo: Courtesy of Indiana University