Wieczór operowy VI – polonica

Polskie motywy i ślady w operze światowej

Dziś kilka ciekawostek związanych z Polską, polską kulturą i muzyką w światowej literaturze operowej. Na początek dwa najbardziej znane tańce polskie – polonez i mazur, czy też jego potomek mazurek. A jeśli polonez i mazur, to opera… rosyjska. W żadnym innym kraju, chyba nawet w Polsce, nie powstało tyle operowych polonezów, co w Rosji.

Jeden z najsłynniejszych pochodzi z trzeciego aktu pięknej opery Piotra Czajkowskiego "Eugeniusz Oniegin." Wielki bal w Petersburgu rozpoczyna oczywiście polonez. Warto dodać, że w drugim akcie tej opery słyszymy również mazurka.

Polonez z trzeciego aktu opery „Eugeniusz Oniegin” („Евгений Онегин”, 1879) Piotra Czajkowskiego w wykonaniu Baletu Teatru Bolszoj

Polonez w "Eugeniuszu Onieginie" jest tańcem polskiego pochodzenia, ale tańczony jest przez Rosjan na rosyjskim balu, zgodnie ze zwyczajem tamtych czasów. Natomiast w następnych dwóch operach rosyjskich, których fragmenty zobaczymy, wprowadza on motyw polski i jest tańczony przez Polaków. Oczywiście zawsze są oni czarnymi charakterami.

Słynna opera Michaiła Glinki "Życie za cara" uważana jest za pierwszą rosyjską operę narodową. W Polsce wykonywana jest rzadko. Nic dziwnego – jest mocno antypolska. Opowiada dzieje dzielnego wieśniaka, Iwana Susanina, który w czasach wielkiej smuty oddaje życie za nowo wybranego cara Michała Romanowa, wyprowadzając w pole oddział szukających go polskich żołnierzy.

Paradoksem jest, że jednymi z najpopularniejszych i najczęściej wykonywanych fragmentów tej opery są tańce polskie z drugiego aktu. W tym akcie widać wpływy opery francuskiej, w której popularne były długie wstawki baletowe.

Polski bal. Polacy świętują swoje zwycięstwa nad Rosjanami. Tańczą poloneza, krakowiaka (!), walca (!!) i mazura. Nagle przychodzi wiadomość o wyborze na cara Michała Romanowa. Polacy przysięgają go pokonać.

Fragment, który przedstawię, pochodzi z przedstawienia z 1979 roku, a więc z czasów radzieckich. Nie zdziwcie się więc, że posłaniec nie wspomni ani słowem o carze. Opera "Życie za cara" nie miała oczywiście racji bytu w sowieckim teatrze. Z drugiej strony działo Glinki było zbyt popularne, żeby po prostu o nim zapomnieć. W związku z tym zmieniono tytuł na "Iwan Susanin" (czy raczej wrócono do pierwotnie planowanego tytułu) oraz usunięto wzmianki o carze. Michała Romanowa zastąpił Kuźma Minin, jeden z przywódców antypolskiego powstania.

Moim zdaniem warto zobaczyć, jak Rosjanie interpretują polskie tańce. Wygląda to dla nas dość egzotycznie, bo zarówno w kostiumach, jak wykonaniu mieszają się elementy polskie z obcymi.

Klip, który wybrałam, jest fragmentem pełnego przedstawienia dostępnego na youtube. Niestety jest ono pocięte dość niefortunnie, więc początek poloneza jest

poprzednim klipie, zaś koniec mazura

następnym.

Poniższy klip zaczyna się drugą częścią poloneza, potem jest krakowiak – od 1:42, walc – od 7:12 i mazur – od 13:03.

Fragment drugiego aktu opery „Iwan Susanin” („Иван Сусанин”, 1836) Michała Glinki w wykonaniu zespołu Teatru Bolszoj w Moskwie.

"Borys Godunow" Modesta Musorgskiego, opowiada o wydarzeniach z tego samego okresu, choć o kilka lat wcześniejszych. Carem jest Borys Godunow, który, jak głoszą plotki, nakazał zgładzić carewicza Dymitra, syna Iwana Groźnego. Pojawia się człowiek, który głosi, że jest cudownie ocalonym Dymitrem. Szuka on pomocy w Polsce. Akt drugi opery rozgrywa się na dworze Mniszchów, którzy chcą wykorzystać Dymitra Samozwańca do zdobycia władzy w Rosji i narzucenia jej katolicyzmu. Naturalnie w akcie tym mamy poloneza, ale ja wybrałam inną scenę – duet Maryny Mniszchówny i Dymitra Samozwańca. Maryna to piękna i przebiegła kobieta. Najpierw wabi Dymitra, a potem odrzuca jego zaloty, mówiąc, że poślubi go jedynie, jeśli zostanie carem. Wzburzony Dymitr przysięga, że wyruszy zdobyć tron. Wtedy Maryna wyznaje mu miłość.

Irina Archipowa i Wladislaw Pianko w duecie Maryny i Dymitra z opery „Borys Godunow” ("Борис Годунов", 1874) Modesta Musorgskiego

Przenieśmy się na zachód Europy, gdzie chyba lubią nas trochę bardziej 🙂 Giuseppe Verdi napisał w życiu tylko dwie opery komiczne. Jedną z nich jest jego ostatnia opera – "Falstaff", uważana za arcydzieło i znana dość dobrze, choć nie ciesząca się taką popularnością jak "Rigoletto", "Don Carlos" czy "Traviata." Mało kto zna jednak "Dzień panowania", drugą operę w dorobku kompozytora, której fiasko prawdopodobnie przyczyniło się do jego niechęci do oper komicznych. Szkoda, bo moim zdaniem jest to opera urocza, no i związana z Polską. Jej pełny tytuł to "Un giorno di regno, ossia il finto Stanislao", czyli "Dzień panowania albo fałszywy Stanisław", a tytułowy Stanisław to nie kto inny jak król Stanisław Leszczyński, a raczej podający się za niego oficer.

Jest rok 1733. Stanisław Leszczyński, który do tej pory przebywał we Francji, wyruszył do Polski, by odzyskać tron. Jego podróż musi pozostać tajemnicą, więc poprosił francuskiego oficera, kawalera Belfiore, by przez krótki czas udawał go podczas wizyty u barona Kelbara. Oczywiście doprowadzi to do wielu zabawnych sytuacji, a zakończy się szczęśliwie – podwójnym weselem.

Oto aria kawalera Belfiore z pierwszego aktu. Kawaler zastanawia się, co by pomyśleli jego znajomi, gdyby ujrzeli go w roli króla.

Guido Loconsolo śpiewa arię „Compagnoni di Parigi …Verrà purtroppo il giorno” z opery „Dzień panowania, czyli fałszywy Stanisław” („Un giorno di regno, ossia il finto Stanislao”, 1840) Giuseppe Verdiego

Włoch Arrigo Boito wplótł do swojej jedynej ukończonej opery melodie polskie z prostego powodu – jego matka, Józefina Radolińska, była polską hrabiną, zaś on sam odwiedził kiedyś Polskę. Boito był przede wszystkim librecistą – napisał między innymi libretta do dwóch ostatnich oper Verdiego – "Otella" i wspomnianego wcześniej "Falstaffa", a także do "Giocondy" Amilcare Ponchiellego według dramatu Wiktora Hugo.

 "Mefistofeles" jest adaptacją "Fausta" Goethego. Oczywiście libretto napisał sam Boito. Jak wspomniałam wcześniej, w operze pojawiają się polskie motywy muzyczne, w tym oberek w pierwszym akcie. Nie znalazłam jednak wystarczająco atrakcyjnego klipu z tym fragmentem, więc proponuję coś innego – arię Mefistofelesa w wykonaniu chyba najlepszego obecnie wykonawcy tej roli, Amerykanina Samuela Ramey.

Samuel Ramey śpiewa arię Mefistofelesa „Son lo spirito che nega” z opery „Mefistofeles” („Mefistofele”, 1868) Arrigo Boito

Teraz sympatyczna ciekawostka. Zarzuela to coś w rodzaju hiszpańskiej operetki. Jedną z popularniejszych jest „Luisa Fernanda”  Federico Moreno Torroby. Opowiada o miłosnych perypetiach na tle zawirowań politycznych w drugiej połowie XIX wieku. "Mazurca de las sombrillas", czyli "Mazurek z parasolkami" z tej zarzueli pokaże nam, jak daleko rozprzestrzenił się ten polski taniec, jednocześnie mocno odchodząc od swoich źródeł.

Młode panny, które przyszły odwiedzić kościół św. Antoniego, żeby poprosić świętego o dobrych narzeczonych, flirtują z napotkanymi na ulicy kawalerami.

Mazurca de las sombrillas z zarzueli „Luisa Fernanda” (1932) Federico Moreno Torroby w wykonaniu zespołu Teatro Real w Madrycie

Na koniec, dla porównania, polski mazur. Oczywiście Moniuszki!

Mazur z opery „Halka” (1858) Stanisława Moniuszki w wykonaniu baletu Teatru Wielkiego w Warszawie

Zapraszam za tydzień!