Przyczyny i profilaktyka kamicy nerkowej oraz schorzeń prostaty

Zwiększoną częstość kamicy dróg moczowych rejestruje się głównie w krajach wysoko rozwiniętych, co wiąże się z dużym spożyciem białka, rafinowanych węglowodanów, tłuszczów, soli kuchennej, a coraz mniejszą konsumpcją błonnika.

Choroba ta występuje nieco częściej u mężczyzn niż u kobiet. Może pojawiać się w każdym wieku z pewną przewagą zachorowań pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. Polska jest zaliczana do krajów o wysokiej zapadalności na kamicę moczową.

Przyczyny tworzenia się kamieni

Powodem powstawania kamieni wapniowych jest nadmierne stężenie wapnia w moczu. Wzrost zawartości wapnia w ustroju może być wywołany przez nadmierne spożycie mleka i alkaliów (popularne „mleczko”, stosowane w nadkwasocie żołądka), używanie dużych dawek witaminy D oraz nieprawidłową czynność przytarczyc oraz tarczycy i nadnerczy. Także nadmiar szczawianów w ustroju jest przyczyną formowania się kamieni w drogach moczowych. W organizmie ludzkim ok. 10% szczawianów pochodzi ze spożywanych pokarmów, zaś pozostałe 90% jest wytwarzane w ustroju, w dużej części z witaminy C. W przypadku metabolicznej wady ustrojowej polegającej na produkowaniu zwiększonej ilości szczawianów, dochodzi do wzrostu stężenia kwasu szczawiowego w moczu i formowania się kamieni szczawianowo-wapniowych. Istnieją jeszcze inne powody powstawania kamieni wapniowych, a mianowicie nadmiar kwasu moczowego (duże spożycie mięs i wędlin) lub zbyt małe ilości cytrynianów w moczu. Zawartość cytrynianów w moczu zależy od odczynu moczu oraz od zawartości potasu w krwi. Nadmierna produkcja kwasu moczowego może mieć charakter choroby dziedzicznej nazywanej dną moczanową lub podagrą.

Kamienie struwitowe pojawiają się w przebiegu infekcji dróg moczowych. Duża skłonność do tworzenia się tego typu złogów występuje u chorych długotrwale przebywających w łóżku, np. po urazach kręgosłupa. Bakterie, które powodują ten typ kamicy, to szczepy Proteus, Pseudomonas lub Klebsiella.

Rodzaje kamieni

Zdecydowana większość, bo 3/4 wszystkich kamieni, zbudowana jest ze szczawianów i fosforanów wapnia. Niektóre z nich zawierają niewielkie ilości kwasu moczowego i fosforanu amonowo-magnezowego. Nazywane są kamieniami wapniowymi. Mają średnicę mniejszą niż 2 cm, są czarne, szare lub białe. Kamienie wapniowe są ostre i dlatego powodują kaleczenie śluzówki dróg moczowych.

Drobne złogi soli wapnia inkrustujące kielichy nerkowe mogą sprawić, że radiogramy nerek wyglądają niczym niebo usiane gwiazdami (nefrokalcynoza).

10-20% kamieni zawiera struwit, czyli fosforan amonowo-magnezowy powstający w wyniku zakażenia dróg moczowych. Część bakterii wytwarza enzym (ureazę), który sprzyja powstawaniu tego związku chemicznego. Złogi struwitowe mogą wypełniać cały układ kielichowo-miedniczkowy, tworząc tzw. „kamienie odlewowe”.

5% kamieni to złogi pomarańczowe zbudowane z kwasu moczowego. Piasek ma kolor ceglasty. Kryształki kwasu moczowego też mogą kaleczyć śluzówki dróg moczowych, podobnie jak najrzadziej występujące kamienie cystynowe. Są one koloru zielonkawożółtawego i mogą mieć postać kamieni odlewowych.

Lokalizacja kamieni

Kamienie nerkowe mogą znajdować się w miąższu nerek, znacznie jednak częściej stwierdza się je w układzie kielichowo- miedniczkowym.

Małe kamienie, których średnica nie przekracza 5 mm, mogą przesunąć się z miedniczek do moczowodów, a następnie do pęcherza moczowego, skąd wydalane są przez cewkę podczas mikcji. W czasie wędrówki przez drogi moczowe kamień może ulec uwięźnięciu. Miejscami, w których najczęściej dochodzi do uwięźnięcia kamienia, są fizjologiczne zwężenia dróg moczowych, a mianowicie: połączenie miedniczkowo-moczowodowe, miejsce skrzyżowania moczowodu z leżącymi pod nim naczyniami biodrowymi oraz ujście moczowodowo-pęcherzowe. Kamienie znajdujące się w miedniczce nerkowej lub w moczowodzie mogą powodować całkowite lub częściowe zamknięcie dróg moczowych i upośledzenie odpływu moczu.

Zastój moczu wywołany przez kamień powoduje rozszerzenie wyżej położonych odcinków dróg moczowych z następowym wytworzeniem wodonercza i rozwojem zmian w nerkach charakterystycznych dla tzw. nefropatii obstrukcyjnej.

Objawy kamicy

Zasadniczym objawem kamicy dróg moczowych jest kolka nerkowa. Ból pojawia się nagle, aby po 15-30 minutach nasilić się tak znacznie, że jest odczuwany jako „ból nie do wytrzymania”. Dołączają się nudności i wymioty. Ból lokalizuje się w okolicy lędźwiowej i podobnie jak kamień przesuwa się od boku, łukiem ku przodowi, w kierunku pachwiny. W zależności od lokalizacji kamienia występuje częste i bolesne oddawanie krwawego moczu. Jeżeli kamień przesunie się w takim stopniu, że dochodzi do „dekompresji” w układzie moczowym, to ból ustępuje raptownie, w jednej chwili. W czasie wędrówki kamienia przez drogi moczowe może się on zaklinować w kilku węższych miejscach dróg moczowych. Dochodzi wówczas do całkowitego lub częściowego upośledzenia odpływu moczu po stronie chorej.

Profilaktyka kamicy moczowej

Kamica dróg moczowych jest chorobą przewlekłą, nawrotową, wymagającą leczenia przez całe życie. W co najmniej 90% jest wynikiem zaburzeń metabolicznych. W celach profilaktycznych poleca się picie 2-2,5 litrów płynów dziennie oraz dietę ograniczającą wapń, sód, szczawiany i kwas moczowy.

Kamica wapniowa

Korzystny wpływ diety ubogowapniowej w profilaktyce i leczeniu kamicy nerkowej jest coraz częściej kwestionowany. 12-letnie badania harwardzkie obejmujące 95 000 kobiet (Nurses’ Health Study) wykazały, że wapń pochodzący z pokarmów zapobiega wchłanianiu szczawianów (istotnego składnika większości kamieni nerkowych), a więc działa korzystnie. Dieta ubogowapniowa nie tylko nie jest skuteczna w zapobieganiu formacji kamieni, ale dodatkowo zwiększa ryzyko powstawania osteoporozy, ponieważ sprzyja wypłukiwaniu wapnia z kości. Natomiast wapń pochodzący z suplementacji (preparaty wapnia stosowane w osteoporozie) zwiększa jego wydalanie z moczem, a więc podwyższa ryzyko powstawania kamieni.

Badania harwardzkie potwierdziły, że zwiększone spożycie potasu i płynów miało działanie ochronne w profilaktyce kamicy nerkowej.

Prawidłowy poziom potasu we krwi: 3,7-5,0 mmol/l (3,7-5,0 mEq/l)

Przyczyny niedoboru potasu

jednostronna dieta choroby przewodu pokarmowego (wymioty, biegunki) choroby metaboliczne (kwasica cukrzycowa, kwasice metaboliczne, aldosteronizm, choroby nadnerczy) choroby nerek (uszkodzenie cewek nerkowych, nerczyca) choroby wątroby (marskość, zapalenie wątroby) niewydolność krążenia leki (moczopędne)

Dużo potasu znajduje się w wyciągach mięsnych, szynce, wątrobie, sardynkach, musztardzie, śliwkach suszonych, bananach, papryce, pomidorach, ziemniakach.

Straty potasu w czasie gotowania jarzyn

Marchew	– 60%	Kalarepa	– 49%
Kalafior	– 59%	Ziemniaki	– 41%
Kapusta	– 55%	Fasola szparagowa	– 31%

Zawartość potasu w miligramach w 100 g produktu

Kakao	do 1990	Czarna rzodkiew	do 487
Mleko w proszku	do 1394	Kurczaki	do 407
Drożdże	do 1380	Chleb razowy	do 306
Fasola	do 1118	Mleko krowie	do 139
Figi suszone	do 857	Twaróg	do 117
Ziemniaki	do 557	Sery żółte	80-104

Nie należy ograniczać spożycia wapnia poniżej 800 mg na dobę, korzystne jest natomiast ograniczenie spożycia sodu do 2 g na dobę.

Zawartość wapnia w mg na 100 g produktu

Mleko	110
Kefir	103
Ser biały	125-140
Twaróg	150
Ser żółty	1300
Rzepa	246
Migdały	234
Brokuły	103
Wieprzowina	10

Kamica moczanowa

Ważne znaczenie ma utrzymanie prawidłowej masy ciała, ponieważ otyłość sprzyja zaburzeniom metabolicznym, które mogą zwiększać zawartość kwasu moczowego we krwi.

Alkohol, ciężka praca fizyczna oraz dieta bogata w tłuszcze zwierzęce zwiększają zawartość kwasu moczowego we krwi, natomiast węglowodany posiadają działanie odwrotne.

Chory na dnę moczanową powinien ograniczyć spożycie produktów bogatopurynowych.

Produkty spożywcze DOZWOLONE (niska zawartość puryn)

Pieczywo Tłuszcze roślinne Mąka i potrawy mączne Kasze Mleko i produkty mleczne Sery chude Jajka Warzywa (oprócz zabronionych) Owoce Ziemniaki Łagodne przyprawy – koperek, pietruszka, szczypiorek, majeranek, sok z cytryny Używki – słaba herbata Kawa zbożowa Soki owocowe Wody mineralne alkaliczne

DOZWOLONE w umiarkowanych ilościach (umiarkowana zawartość puryn)

Masło, śmietana Mięso chude (wołowina), wędliny chude, np. szynka Drób (oprócz zabronionych) Ryby (oprócz zabronionych) Cukier, miód, dżemy, marmolady, konfitury Kawa, kakao Kalafior

Produkty spożywcze ZABRONIONE (duża zawartość puryn)

Tłuste mięso (cielęcina, boczek, baranina, dziczyzna), wywary mięsne, gęś, indyk, konserwy mięsne Podroby: wątroba, nerki, trzustka, grasica Ryby: sardynki, szproty, śledzie, pstrąg, makrela, łosoś Grzyby Kawior Warzywa: szpinak, szczaw, groszek, fasolka, rabarbar, soczewica, szparagi Alkohol, słodycze z dodatkiem alkoholu Czekolada Drożdże Ostre przyprawy: ocet, pieprz, musztarda, papryka

Kamica struwitowa

Zakażenie dróg moczowych wymaga leczenia odkażającego, co jest trudne, bo bakterie cechuje odporność na antybiotyki.

Kamica cystynowa

Wskazane jest ograniczenie białka w diecie i alkalizowanie moczu.

Zapobieganie kamicy cystynowej należy rozpoczynać szybko, nawet w dzieciństwie. W tym celu zalecamy duże ilości płynów, alkalizację moczu – pH do 7,5, co osiągamy podając preparaty cytrynianowe lub wodorowęglan sodowy.

Wody mineralne

Wody mineralne obok walorów smakowych posiadają właściwości lecznicze związane z obecnością wielu pierwiastków chemicznych, takich jak chlor, jod, sód, potas, wapń, magnez, żelazo, miedź, cynk, lit, krzem, kobalt i arsen.

Najlepiej pić je prosto ze zdroju pół godziny przed posiłkiem. Bezpośrednio po wypiciu nie wolno spożywać surowych owoców i jarzyn. Wskazane jest lekkie podgrzanie wody, aby utraciła ona część dwutlenku węgla i zyskała odczyn alkaliczny.

Krynica

Wody: „Jan”, „Józef”, „Słotwinka” – działanie moczopędne.

Woda „Mieczysław” – zwiększa wydalanie kwasu moczowego.

Szczawno

Woda „Dąbrowka” – działanie moczopędne.

Polanica

Woda „Wielka Pieniawa” – stany zapalne dróg moczowych, dna moczanowa.

Schorzenia prostaty

Prostata (gruczoł krokowy, stercz) jest gruczołem o kształcie stożka spłaszczonego od przodu ku tyłowi, znajdującym się w miednicy małej. Wielkość gruczołu zmienia się w zależności od wieku. U dorosłego mężczyzny jego długość wynosi około 3 cm, szerokość około 4 cm, a grubość mniej więcej 2,5 cm. Masa gruczołu waha się w granicach 20-25 g. Prostata osiąga swój pełny rozwój w wieku 20-25 lat.

Chociaż prostata jest ściśle związana z układem moczowym, to stanowi ona część składową układu płciowego mężczyzny.

Jej związek z układem moczowym wynika z faktu, że „przebija” go cewka moczowa, ale wytwarzanie mętnej, białawej cieczy, która nadaje nasieniu charakterystyczny kolor i zapach sprawia, że stanowi ona integralną cześć układu płciowego. Wydzielina zawiera enzym o właściwościach bakteriobójczych, który przedostaje się do cewki moczowej specjalnymi przewodzikami, obecnymi w miąższu gruczołu krokowego.

Rozrost gruczołu krokowego pozostaje pod stałym nadzorem hormonalnym. Głównym hormonem jest testosteron, produkowany w jądrach.

ŁAGODNY PRZEROST PROSTATY

Łagodny przerost prostaty (gruczolak prostaty) jest najczęstszą chorobą mężczyzn w starszym wieku. Występuje on u 50% mężczyzn w wieku 60 lat i aż u 90% mężczyzn po 80. roku życia. Częściej pojawia się u osób otyłych oraz u mężczyzn z wybitnie wzmożoną aktywnością seksualną. Pewne zróżnicowanie obserwuje się w zależności od rasy. Choroba ta jest rzadziej spotykana u Chińczyków i Murzynów.

Przyczyna przerostu gruczołu krokowego nie jest ostatecznie wyjaśniona. Wielu naukowców sądzi, że jest on rezultatem zaburzeń hormonalnych starzejącego się organizmu. Objawy przerostu gruczołu krokowego występują stopniowo w czterech fazach. Okres pierwszy to minimalne powiększenie prostaty i zmiany w strukturze gruczołu możliwe do wykazania tylko po zbadaniu wycinku prostaty pod mikroskopem. W tym celu należy wykonać biopsję prostaty. Nie występują żadne objawy, a więc pacjent nie zdaje sobie sprawy z rozpoczynającej się choroby. W drugim okresie zmniejsza się siła i kaliber strumienia moczu. Częstsze jest oddawanie moczu nocą. Pacjenci odczuwają naglące parcia na mocz. Powstrzymywanie się od oddawania moczu pogłębia chorobę. W trzecim okresie, nazywanym stadium zalegania, powiększenie prostaty jest duże. Częstomocz oraz parcie na mocz nasilają się wydatnie. Trudności w oddawaniu moczu są większe oraz dochodzi do zalegania moczu w pęcherzu. W każdej chwili może nastąpić całkowite zatrzymanie moczu. W czwartym okresie, określanym jako schyłkowy okres przerostu prostaty, zaleganie moczu w pęcherzu przekracza 500 ml, a mocz wycieka bezwiednie, kroplami. Z powodu obecności przeszkody w oddawaniu moczu, jaką jest powiększony gruczoł uciskający cewkę moczową, pojawiają się rozmaite powikłania, np. kamica, zakażenie dróg moczowych, atonia pęcherza moczowego, niedomoga nerek. Obecność krwi w moczu jest następstwem pękania rozszerzonych żył prostaty i pęcherza moczowego.

Rozpoznanie przerostu prostaty wymaga badania przez kiszkę stolcową albo wykonania ultrasonografii.

ZAPALENIE GRUCZOŁU KROKOWEGO

Zapalenie gruczołu krokowego jest przyczyną 25% wizyt lekarskich mężczyzn z powodu dolegliwości związanych z układem moczowo-płciowym. Zapalenie to ma tło bakteryjne. Zwykle wywołują je takie same drobnoustroje jak te, które są przyczyną zakażenia dróg moczowych. Zakażenie przebiega gwałtownie, z gorączką, parciem na mocz, pieczeniem przy oddawaniu moczu i bólami krocza oraz lędźwi. Pomimo stosowania różnych antybiotyków nie zawsze udaje się całkowicie zlikwidować zapalenie. Przetrwałe bakterie na stałe osiedlają się w prostacie. Infekcja bakteryjna przechodzi w stan przewlekły, to znaczy, że co pewien czas powraca bez uchwytnej przyczyny.

KAMIENIE GRUCZOŁU KROKOWEGO

Innym schorzeniem są kamienie gruczołu krokowego. U młodych mężczyzn dochodzić może do zagęszczenia wydzieliny gruczołu pod postacią charakterystycznych grudek. Z biegiem lat grudki wysycają się solami wapnia i w ten sposób powstają kamienie. Małe kamienie w gruczole krokowym występują u 75% mężczyzn w średnim wieku i prawie u 100% – po 70. roku życia. Kamienie nie dają dolegliwości. Kiedy ulegną zakażeniu, stają się źródłem przewlekłych infekcji dróg moczowych i gruczołu krokowego.

ROPIEŃ PROSTATY

Zakażenie bakteryjne prostaty może być przyczyną ropnia. Gorączka i żywa bolesność prostaty podczas badania przez kiszkę stolcową to główne objawy choroby.

PROSTADYNIA

U młodych i w średnim wieku mężczyzn występują niekiedy objawy chorobowe identyczne jak przy zapaleniu gruczołu krokowego, a mimo to nie stwierdza się żadnych cech zapalnych w gruczole oraz infekcji dróg moczowych. Schorzenie nazwano prostadynią. Wywołuje ją stres wraz z towarzyszącym mu niepokojem i depresją.

RAK PROSTATY

Najgroźniejszą chorobą prostaty jest rak, który w początkowym okresie wywołuje podobne objawy jak łagodny przerost gruczołu. W  USA  jest  to  najczęstszy nowotwór u mężczyzn. Co roku rozpoznaje się tam 100 tys. nowych zachorowań. W Polsce zapada na niego rocznie 11 na 100 000 mężczyzn.

Choroba występuje zwykle po 50. roku życia. Początkowo są to tylko trudności w oddawaniu moczu. Dolegliwość ta stopniowo nasila się coraz bardziej, pojawia się krew w moczu oraz dołączają objawy ogólne, takie jak osłabienie, brak apetytu, chudnięcie, anemia, gorączka.

Zapadalność na raka prostaty wiąże się z różnymi czynnikami środowiskowymi. Pożywienie bogatotłuszczowe, zawierające dużo cholesterolu zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania na ten nowotwór. Zależność taką tłumaczyłaby niska zapadalność ludności z rejonów o niskim standardzie ekonomicznym w porównaniu z USA, Europą Zachodnią i Afryką Południową. Zanieczyszczenie powietrza pewnymi substancjami chemicznymi oraz zawodowy kontakt z kadmem i związkami aromatycznymi, jaki mają pracownicy przemysłu chemicznego, gumowego, poligraficznego, zwiększa ryzyko zachorowania na raka prostaty. Stwierdzono również, że mężczyźni mieszkający w dużych miastach chorują częściej niż mieszkańcy terenów wiejskich. Istnieje związek pomiędzy zachorowaniem na raka prostaty i poziomem testosteronu we krwi. Schorzenie nie występuje u kastratów, którym usunięto jądra przed okresem dojrzewania. Najwyższą zapadalność na raka gruczołu krokowego rejestrowano wśród Amerykanów rasy czarnej, u których jednocześnie stwierdza się wyższe stężenia testosteronu niż u mężczyzn rasy białej. Schorzenie to częściej występuje u mężczyzn, którzy wcześnie rozpoczęli życie płciowe.

Dużą rolę w zachorowaniu na nowotwór prostaty odgrywa dziedziczność. Ryzyko zachorowania jest trzykrotnie wyższe, jeżeli krewny pierwszego stopnia miał raka prostaty, a czterokrotnie – jeżeli choroba ta wystąpiła u brata przed 63. rokiem życia. Rola palenia papierosów nie została do końca potwierdzona, ale wśród sposobów profilaktyki zalecane jest unikanie tego nałogu.

Celem rozpoznania raka prostaty oznacza się antygen PSA we krwi, wykonuje się badanie per rectum (przez kiszkę stolcową), przezodbytnicze USG, przezobytniczą biopsję cienkoigłową, która pozwala pobrać komórki prostaty do badania mikroskopowego.

PROFILAKTYKA I LECZENIE

Zalecana dieta powinna zawierać surówki z selera, pora, pietruszki, cebuli, kalafiora oraz oleje roślinne.

Chory musi unikać alkoholu, papierosów, zimnych napojów, oziębienia nóg, jazdy konnej i na rowerze, długotrwałej pozycji siedzącej, długiego wstrzymywania moczu.

 Preparaty  roślinne hamują powiększanie się prostaty, zmniejszają zaburzenia w oddawaniu moczu, działają odkażająco, moczopędnie. Ilość ziół i leków roślinnych stosowanych w przeroście gruczołu krokowego jest olbrzymia.

 Stosuje się owoce palm amerykańskich,  korę śliwy afrykańskiej oraz olej z zarodków kukurydzy. Przerost prostaty hamują związki triterpenowe obecne w nasionach roślin dyniowatych. W krajach bałkańskich, gdzie popularne jest spożywanie nasion dyni, mężczyźni rzadko chorują na przerost prostaty. Działanie przeciwzapalne, moczopędne i rozkurczowe posiadają kwiaty i nasiona kasztanowca zwyczajnego. Stosowany jest wyciąg z rzepy amerykańskiej. Ze względu na działanie moczopędne i dezynfekujące drogi moczowe stosuje się kłącze perzu, korzeń lubczyka, korzeń pietruszki, kłącze i korzeń byliny południowo-afrykańskiej, liście topoli osiki, korzeń i liście pokrzywy, liście brzozy, liście mącznicy lekarskiej, liście borówki brusznicy, ziele nawłoci, ziele skrzypu.

W korzeniu pokrzywy znajdują się różne związki chemiczne, które hamują rozrost tkanki gruczołu krokowego i syntezę prostaglandyn, oraz działają moczopędnie i rozkurczowo. Stosowane są wyciągi z pyłków żyta, które zawierają substancje o działaniu przeciwzapalnym, przeciwobrzękowym oraz hamującym przerost prostaty i obniżającym poziom cholesterolu we krwi. Olej kukurydziany w kapsułkach działa hamująco na rozrost prostaty i łagodzi zaburzenia w oddawaniu moczu. Działanie przeciwskurczowe na drogi moczowodowe posiadają: korzeń lukrecji, ziele marzanki, koszyczek rumianku.

W razie braku poprawy staje się konieczne leczenie operacyjne. Powiększony gruczoł krokowy można usunąć operacyjnie przez cięcie jamy brzusznej oraz za pomocą elektroresekcji przezcewkowej. Metodą XXI wieku jest termiczne leczenie przerostu prostaty. Niszczenie tkanki gruczołowej odbywa się za pomocą energii wywołującej efekt termiczny. Do tego celu stosuje się przezcewkowo fale elektromagnetyczne o zakresie promieniowania mikrofalowego lub fal radiowych. Urządzenie wytwarza fale radiowe, które koncentrują się w gruczole krokowym i w ten sposób ogrzewają narząd do temp. 40-48oC. Ogrzanie jest przyczyną tworzenia się zatorów w naczyniach krwionośnych prostaty. Powoduje to zanik tkanki gruczołowej narządu. Zabieg  termiczny jest bezbolesny i bezkrwawy oraz nie powoduje utraty potencji. Nie wymaga on zatem znieczulenia ani pobytu w szpitalu.

Niszczenie tkanki gruczołu krokowego można dokonać przy użyciu światła laserowego. Tkankę gruczołową ogrzewa się do temp. 100oC, co powoduje jej odparowanie, którego efektem jest natychmiastowy zanik.

prof. dr  hab. med. Paulin Moszczyński,

mgr  farm. Anna Moszczyńska-Serafin