Kodeks Napoleona – gniot miły Polakom

Kodeks Cywilny Napoleona nadany Księstwu Warszawskiemu 22 lipca 1807 r. nie nadawał zbyt wielu praw mężatkom. Kodeks uznawał mężatkę za „wieczyście małoletnią”, znajdującą się pod opieką i władzą męża. Mężatka była niezdolna do czynności prawnych bez zezwolenia męża, prawo nakazywało jej bycie mężowi posłuszną. Mąż sprawował zarząd nie tylko nad wspólnym majątkiem małżonków, ale również nad osobistym majątkiem żony. Żona posiadała jednak zabezpieczenie swoich praw majątkowych w postaci hipoteki ciążącej na majątku męża. W nieco lepszej sytuacji znajdowały się wdowy, więc kobiety po utracie męża często nie decydowały się wstąpić w związek małżeński po raz drugi. Pod tym względem Kodeks Cywilny Napoleona był regresem na ziemiach polskich.

Te tzw. nowoczesne oświeceniowe ustawodawstwo przyniosło kobietom dużo gorsze rozwiązania prawne niż te, które obowiązywało w I Rzeczpospolitej w epoce feudalizmu. Sprzeciwy duchowieństwa i polskiej szlachty zmusiły władze do wydania w roku 1809 dekretu, który faktycznie doprowadził do tego, że przepisy Kodeksu dotyczące spraw małżeńskich stały się praktycznie martwą literą. Krytykowano też przepisy Kodeksu Napoleona dotyczące wspomnianej hipoteki, które z uwagi na brak jej jawności nie zapewniały bezpieczeństwa kredytu. W tym zakresie w sprawach majątkowych stosowano dalej prawo zwyczajowe zapewniające swobodny wgląd do Ksiąg Wieczystych.

Ze względu na laicki charakter Kodeks ten był jednak forsowany przez masonerię i celem jego upowszechniania Feliks Łubieński założył w 1808 roku Szkołę Prawa, do której w roku 1811 dołączono Szkołę Administracji. Upadek Napoleona i utworzenie Królestwa Kongresowego spowodowało nasilenie krytyki Kodeksu Napoleona. Czołowi mężowie stanu Królestwa (można tu wymienić przykładowo Fryderyka Skarbka i księcia Adama Czartoryskiego) pragnęli powrotu do dawnego prawa polskiego i Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak uformowani na prawie francuskim prawnicy i administratywiści uważali, że Kodeks Napoleona upowszechnił się już dostatecznie w polskiej kulturze prawnej. W powołanym w roku 1814 Komitecie, którego celem było zniesienie prawa francuskiego, współzawodniczyły dwie koncepcje: jedna rozważała stworzenie nowego kodeksu opartego na dawnym prawie polskim, druga pragnęła zachowania Kodeksu Napoleona, z dokonaniem zmian, głównie w zakresie prawa hipotecznego i małżeńskiego.

Racjonalne zmiany prawa hipotecznego w latach 1818 (Prawo hipoteczne) i 1825 (Prawo o przywilejach i hipotekach) oraz wydanie w roku 1825 Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego nie zmieniały w sposób zasadniczy struktury samego Kodeksu francuskiego. Zmiany pierwszej księgi Kodeksu Napoleona dotyczyły głównie zagadnień związanych z laickim charakterem przepisów prawa małżeńskiego. Kodeks cywilny Królestwa Polskiego pomimo uznania religijnego charakteru instytucji małżeństwa nie przyznał jednak (wbrew zaleceniom cara Aleksandra I) jurysdykcji w sprawach małżeńskich konsystorzom, lecz sądom powszechnym . Dopiero carskie Prawo o małżeństwie z roku 1836 zostało oparte na zasadach ściśle wyznaniowych.

Jest swoistym paradoksem, że przeciwnicy Kodeksu stali się z biegiem czasu jego entuzjastami. Był on traktowany na ziemiach Królestwa Kongresowego jako przejaw polskiej kultury prawnej. Zapewne odegrał tu rolę m.in. tak popularny na ziemiach Polski „mit napoleoński”. Traktowanie Kodeksu Napoleona jako przejawu polskiej myśli prawnej stanowiło też odruch obronny przed polityką rusyfikacyjną, prowadzoną w Królestwie Kongresowym, szczególnie po obu powstaniach: listopadowym i styczniowym.

Patrząc z dzisiejszej perspektywy Kodeks Napoleona nie był lepszym prawem niż to funkcjonujące wcześniej na ziemiach polskich, posiadał natomiast nowoczesną kodeksową strukturę i etos jedynej dziedziny prawa (cywilistyki) w pełni niezależnej od ustawodawstwa rosyjskiego. Głównie dlatego stał się podstawą późniejszych, nowoczesnych rozwiązań w II Rzeczpospolitej.