Proliferacja i użycie broni biologicznej w świetle prawa międzynarodowego i polskiego.

Aspekty społeczne użycia broni biologicznej.

 

1.     WSTĘP

 

1.1.  Historia broni B

 

Podstawą rozwoju cywilizacji było i jest rozwinięcie metod i środków ataku celem zajęcia terenów, zasobów, ludności lub wymuszenia ustępstwa politycznego przeciwnika.

Głównym elementem ewolucji tych środków jest broń ofensywna. Najpoważniejszą kategorią broni ofensywnej jest tzw. broń masowego rażenia: atomowa, biologiczna i chemiczna (w skrócie ABC), służące natychmiastowemu oddziaływaniu na siłę żywą i mienie przeciwnika (atomowa, chemiczna) lub drastyczne obniżenie morale przez wywołanie paniki (biologiczna), przy niższej niż powyższe śmiertelności.

Z nich wszystkich broń B jest najstarszym masowym środkiem bojowym.

W wielu przypadkach zabójstw skrytobójczych na przestrzeni lat, było bardzo dużo przypadków użycia środków pochodzenia naturalnego, zatrutej żywności czy też wyekstrahowanej substancji toksycznej (vide: „bułgarski parasol” skuteczności rycyny). Polski teoretyk artylerii z XV wieku wspominał o potencjale drzemiącym w „jadach ropuszych, ropach i inszych plugastwach”, czyli płynach powszechnie uważanych za trujące i możliwych do polewania nimi kul (Kobyliński, 1983). Już w 1645 r odbyto pierwszą międzynarodową konferencję na temat ograniczenia użycia zatrutych „wyziewami”(miazmami) amunicji (Harris, 1992).

Od czasów starożytnych wojska oblegające zanieczyszczały zapasy wody i żywności oraz wywoływały różnymi metodami epidemie wśród obrońców. Klasycznym przykładem użycia drobnoustrojów w likwidacji siły żywej przeciwnika było tatarskie oblężenie czarnomorskiego Kaffa z XIV wieku. Tatarzy katapultowali na teren miasta zwłoki zmarłych na dżumę, co w zamkniętym porcie wywołało epidemię, upadek morale i zdziesiątkowanie obrońców. Na terenie obecnych Stanów Zjednoczonych, jeszcze przed uzyskaniem ich niepodległości, Brytyjczycy wykorzystali wirusy ospy –  po wzroście zachorowań w garnizonie, dowódca wojsk brytyjskich postanowił pozarażać okolicznych, wrogo nastawionych do Anglii Indian. Powysyłał im więc części bielizny, z której korzystali chorzy żołnierze, wywołując tym samym epidemię ospy wśród tubylców. Podobnie względem Indian postępowali Francuzi (Christopher i wsp, 1997; Eickhoff, 1996; Poupard i Miller, 1992).

Odkrycia mikrobiologiczne i wakcynologiczne z XIX wieku pozwoliły rozwinąć teorie dotyczące wykorzystania oczyszczonych i namnażanych drobnoustrojów do walki i zaprząc nowe techniki badawcze do wprowadzenia ich w czyn (Christopher i wsp, 1997; Poupard i Miller, 1992).

Rozpoczęła się tym samym era nowożytnej broni B.

Pierwsze XX wieczne doniesienia o wykorzystaniu żywych mikroorganizmów przeciwko wojskom nieprzyjacielskim świadczą, że Niemcy rozprzestrzeniali zarazki dżumy, cholery i wąglika przeciwko ludziom jak i zwierzętom gospodarskim zaplecza frontu. Skutki działania pokrewnej broni, C i obawy przed jej użyciem oraz rozwojem spowodowało podpisanie i paragrafowanie tzw. Protokołu Genewskiego z 1925 roku (Harland i Woodward, 2005; Christopher i wsp, 1997).

W okresie międzywojennym niezabronione prace nad bronią biologiczną kontynuowały w zaawansowanym stopniu m.in. ZSSR, Japonia, Wielka Brytania. Podczas II Wojny Światowej w Azji działała legendarna japońska jednostka 731, słynąca z mikrobiologicznych eksperymentów na przestępcach i przeciwnikach politycznych, a zabiła ona około 10000 ludzi. Do tej działalności dochodziło też zatruwanie wody i środowiska, użycie amunicji z zawartością biologiczną i innych środków (Harris, 1992). Wielka Brytania testowała w tamtym okresie bomby z wąglikiem i dopiero w 1980 nie stwierdzono obecności zarodników Bacillus anthracisw mikrośrodowisku gleby wyspy Gruinard. W USA programy nad bronią B rozpoczęto w 1942 roku, jednak zakażenia kultur B. subtilis symulujących laseczki wąglika zahamowały prace do lat 50-ych (Christopher i wsp., 1997). W ZSRR zaś, z racji ofensywnej polityki i doktryny militarnej prowadzono badania nad bakteriami i wirusami patogennymi (Davis, 1999; Suworow, 2001) już od lat 20-ych, czyli początków istnienia Związku Sowieckiego.

Po II Wojnie Światowej, najważniejszymi posiadaczami broni B były USA (od początków drugiej połowy ubiegłego wieku do jednostronnego rozbrojenia biologicznego w 1969) i ZSRR
(od późnych lat 1920 po dziś dzień) (Christopher i wsp., 1997; Davis, 1999). Biorąc pod uwagę wielkie niebezpieczeństwo wynikające z użycia broni tego typu (mającą w porównaniu z A i C znacznie dłuższą persystencję w środowisku), w 1972 roku ZSRR i kraje bloku zachodniego, na czele z USA, podpisały konwencję o zatrzymaniu rozwoju broni biologicznej. Jest to porozumienie, na które składa się 15 artykułów, które zostanie omówione później (Aneks. 2). Faktem jest, że pomimo paragrafowania deklaracji, ZSRR rozpoczęło w 1973 r. bardzo zaawansowane badania z użyciem najnowszych osiągnięć ówczesnej inżynierii genetycznej i mikrobiologii, które z racji podpisana konwencji z 1972, musiały mieć najwyższy ze wszystkich programów dot. ABC poziom tajności
i dofinansowania. Proszę zauważyć, że lata 70-te na świecie są okresem erupcji terroryzmu powiązanego z ZSRR (Suworow, 1982; Suworow, 2001; dane własne, niezweryfikowane) oraz apogeum szpiegowskiej działalności piony przemysłowo-naukowych komunistycznych służb KGB
i GRU i im podległych (Suworow, 1982; de Villmarest, 1991).

„Post-cold era” i destabilizacja ZSRR, zaowocowały groźbą nowego wykorzystania arsenału
i zdobyczy nauki z dziedziny ABC. Powiązanie mentalności i determinacji terrorystów z czynnikami biologicznymi, czyni z nich, jako bioterrorystów bardzo duże zagrożenie dla porządku światowego. Po 11.09.2001 i panice wywołanej „pocztą wąglikową”, rozpoczęto w USA wielki rządowy program badawczy „BioShield”, mający określić możliwości ataku biologicznego na USA i obronę przed nim (Klietman i Ruoff, 2001; May, 2007). Wiążą się z tym pewne ograniczenia- z powodu tzw. ustawy bioterrorystcznej, na której BioShield bazuje, podjęto środki ostrożności, które obniżają obroty handlowe nawet o 7% oraz powodują nadprodukcję środków farmaceutycznych, co znacznie podnosi wydatki rządowe (May, 2007; dane własne, niezweryfikowane). W związku z ostatnimi wyborami
w USA i częściową zmianą orientacji administracji prezydenckiej, istnienie Bioshield stoi po znakiem zapytania. Przyczyną tego są inne priorytety w wydatkach rządowych USA, „kryzys” gospodarczy
i coraz bardziej negatywne podejście ludzi do idei masowych szczepień (afera ze „świńską grypą”
i szczepionkami) jako skutków lobbingu firm farmaceutycznych. Swoją drogą, Bioshield de facto nie wspiera rozwoju naprawdę nowych i jednocześnie tańszych, bardziej wydajnych pod względem immunologii metod wakcynologicznych, utrzymując stare, np. tiomersal lub związki glinu
w zawiesinach szczepionkowych, będące głównym punktem spornym w kwestii bezpieczeństwa składu szczepionek i ludzi (Krzewski, niepublikowane), ale jest to tutaj zagadnienie poboczne.

 

2.     ASPEKTY PRAWNE DOT. BRONI „B”

 

2.1.  Podstawowe akty prawne regulujące „B”

 

Do podstawowych dokumentów międzynarodowych zalicza się Protokół Genewski z 1925 r. oraz Konwencję z 1972. W obu przypadkach użycie broni „B” zostaje zabronione, zaś w akcie z 1972 prohibicja zostaje poszerzona o wytwarzanie, rozwój i magazynowanie tego typu broni. Oba też zostały paragrafowane przez Rzeczpospolitą Polską i zgodnie z Konstytucją RP obowiązują jako zaakceptowane umowy międzynarodowe.

Protokół Genewski z ogólnej umowy międzynarodowej, nakazującej kontrolę produkcji
i magazynowania chemicznych środków bojowych,dotyczący broni B i C brzmi (tłumaczenie własne):

„Jakiekolwiek użycie podczas wojny gazów duszących, trujących lub innego typu oraz wszelkie analogiczne w działaniu ciecze bądź metody walki, zostają sprawiedliwie potępione przez większość cywilizowanego świata. Jeżeli zakaz użycia powyższych środków został ogłoszony w Traktatach przez większość Sił światowych, które tworzą Kraje, prohibicja winna być powszechnie zaakceptowana jako część Prawa Międzynarodowego i jako taka, wiązać sumienie i poczynania narodów” (por.: Aneks 1.).

Z analizy powyższego nie ma bezpośredniej wzmianki o broni B, którą przedstawiono tutaj (uogólniając) jako „trujące ciecze bądź metody walki”. Protokół zabrania używania broni B, ale nie określa konsekwencji prawnych związanych z ich produkcją i magazynowaniem, zostawiając możliwość prac i jej magazynowanie. Takie „niedopatrzenie” powodowane było doświadczeniami tzw. „Naval Card” (porozumienia dot. ograniczenia tonażu marynarki wojennej USA, Wielkiej Brytanii i Francji, która ostatecznie wycofała się ze względu na „nieposzanowanie jej koncepcji i prawa do odpowiednich środków do prowadzenia wojny podwodnej” i innych krajów alianckich: Włochy, Japonia) w umożliwieniu rozwoju know-how, chociażby pod kątem obrony. Nadto, wiele ze 133 państw, które paragrafowały Protokół Genewski, zastrzegło sobie prawo do odwetowego użycia broni B lub C w przypadku wykorzystania jej przez agresora, m.in. Polska, co pozwoliło rządowi BBWR legalizację prac i doświadczeń nad neurotoksyną z Clostridium botulinum(Christofer i wsp., 1997; b.d.- anonimowe doniesienie prasowe).

Drugim kluczowym aktem prawnym jest wspomniana Konwencja z 1972 roku.

Podpisana przez 155 państw, składa się z 15 artykułów, z których najważniejsze przedstawiam (por.: Aneks 2):

                                    I.      Żadne państwo członkowskie nie może pozyskiwać (produkować, otrzymywać, kupować) środków takich, jak:

–       czynniki mikrobiologiczne, toksyny jakiegokolwiek pochodzenia w ilościach nieodpowiadających potrzebom naukowym, medycznym, profilaktycznym bądź innym pokojowym

–       broń, sprzęt i zaplecze techniczne do dystrybucji broni „B” na polu walki

                                  II.     każde państwo ratyfikujące Konwencję zobowiązane jest do pełnego i niezwłocznego (9 miesięcy) zniszczenia zapasów i środków produkcji broni „B”. Zniszczenie powyższych czynników będzie nadzorowane celem bezpieczeństwa ludności.

                               III.     Żadne państwo ratyfikujące nie może wspierać inne państwa, organizacje i inne w produkcji broni „B”

                               IV.     Każde państwo ratyfikujące Konwencję jest zobowiązane do eliminowania wszelkiego zagrożenia biologicznego na swoim terytorium, wymienionego w art. I.

                               VI.     Obowiązek denuncjacji

–       Każde państwo ratyfikujące może zadenuncjować ONZ inne, również ratyfikujące, gdy będą podejrzenia co do nieprzestrzegania podpisanych ustaleń

–       Każde państwo ma obowiązek poddania się kontrolom, odwołania od nich oraz współuczestnictwa w nich

                                       X.Każde państwo ratyfikujące ma prawo uczestniczyć w wymianie wiedzy i materiałów biologicznych z art. I, pod warunkiem pokojowych metod ich wykorzystania.

                                  XII.W pięć lat po uchwaleniu i nabraniu mocy prawnej, zgromadzenia państw ratyfikujących Konwencję, będzie odbywać się w Genewie.

 

Podsumowując powyższe, Konwencja reguluje działania związane z produkcją, utrzymaniem
i użyciem broni „B”. Warto zauważyć, że Konwencja zobowiązuje państwa ratyfikujące
(w tym Polskę) do wypracowania standardów prawnych i procedur mających przeciwdziałać
i ew. zlikwidować nielegalną dystrybucję niebezpiecznych czynników biologicznych. Dotyczy to między innymi bioterroryzmu a Konwencja wymaga, by w tej dziedzinie nawiązano współpracę międzynarodową. Jednocześnie, Konwencja daje ”zielone światło” do pokojowego transferu biotechnologii.

 

2.2.  Stanowisko Polski w porozumieniach międzynarodowych

 

Rzeczpospolita Polska w myśl Konstytucji, zobowiązuje się do przestrzegania umów

międzynarodowych. Do tych umów zaliczają się także Protokół Genewski i Konwencja z 1972. Polska w 1998 roku zadeklarowała wycofany defensywny program biologiczny, wypełniając tym samym wszystkie zobowiązania wynikające z Konwencji z 1972 (BWPP, 2009;McLaughlin i Nixdorff, 2009), co świadczy o wymuszonych z doby PRL aspiracjach związanych z bronią „B”.

           Ponadto, Polska związana jest ze strukturami i stowarzyszeniami mającymi, niezależnie od lub przy współpracy z ONZ, nadzorować proliferację broni „B”. Zostaną tu wymienione najważniejsze niezależne organy współpracy międzynarodowej, z którymi związana jest RP.

           Grupa Australijska, w skład której wchodzi 39 państw. Wpływ Grupy polega na ograniczeniu proliferacji broni „B” poprzez koordynację polityk eksportowych krajów członkowskich. Polega to na utworzeniu list towarów, takich jak niebezpieczne GMO, z dziedziny biologii, mikrobiologii i biologii molekularnej, które z racji know-how mogą służyć produkcji broni „B”. Działania Grupy są wspólne dla artykułów III i X Konwencji, czyli ograniczają proliferację i nie przeszkadzają w transferze pokojowych biotechnologii. Grupa Australijska związana jest ściśle z Międzynarodowym Centrum Inżynierii Genetycznej i Biotechnologii (ang.International Centre for Genetic Engineering and Biotechnology ICGEB)(vide: status ICGEB) (Talik, 2007).

           Protokół Kartageński o Bezpieczeństwie Biologicznym jest pierwszą umową opisującą postępowanie mające uchronić środowisko naturalne i człowieka przed szkodliwym działaniem biotechnologii, głównie LMO (ang. living modified organisms resulting from modern biotechnology– żywe organizmy modyfikowane otrzymane na drodze nowej biotechnologii) niebezpieczne dla życia i zdrowia. Jednak Protokół Kartageński dotyczy ochrony środowiska, więc jest swoistym uzupełnieniem Konwencji z 1972 (Talik, 2007).

           Polska jest także związana z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża (MKCK, ang. IRCC), który organizuje konferencje i redaguje apele oraz wspiera niezależne ośrodki kontroli broni „B”.

 

3.     ASPEKTY SPOŁECZNE DOT. BRONI „B”

 

3.1.  Organizacje pozarządowe zajmujące się „B”

 

MKCK współpracuje z poniższymi organizacjami (informacje ze stron domowych):

 

–       Stokholm International Peace Research Institute – SIPRI

Strona domowa: http://www.sipri.org/research/disarmament/biological

SIPRI bada bezpieczeństwo materiałów biologicznych oraz badań, i technologii z nimi związanych pod kątem ich zgodności z prawem międzynarodowym, apsektem historycznym i politycznym. Instytut prowadzi też szkolenia z zakresu biobezpieczeństwa. Instytut prowadzi też prognozowanie zmian w interakcjach mikroorganizmy-środowisko.

 

–       BioWeapons Prevention Project – BWPP

Strona domowa: http://www.bwpp.org/

BWPP jest organizacją międzynarodową mającą za cel eliminację broni biologicznej. Organizacja nadzoruje poczynania rządów i innych struktur pod względem Konwencji z 1972.

 

–       Harvard Sussex Program – HSP

Strona domowa: http://www.sussex.ac.uk/Units/spru/hsp/

HSP zajmuje się kształceniem kadr, które mają w przyszłości wprowadzić zarcjonalizowaną politykę bezpieczeństwa z ograniczeniem B i C, uwzględnieniem układów międzynarodowych i aktywności organizacji rządowych i pozarządowych.

 

–       Bradford Disarmament Research Centre – BDRC

Strona domowa: http://www.brad.ac.uk/acad/bdrc/

Centrum politologiczne, zajmujące się kontrolą proliferacji broni ABC i bezpieczeństwem.

 

3.2.  Czarna” biotechnologia

 

„Czarna biotechnologia”, analogicznie do charakterystyki biotechnologii zielonej, czerwonej, białej czy niebieskiej, umożliwia wyprodukowanie broni B lub przeprowadzenie ataku bioterrorystycznego (Talik, 2007).

„Czarna” biotechnologia oznacza wykorzystanie technik molekularnych do podniesienia wirulencji drobnoustroju przez produkcję rekombinowanych toksyn lub wzrost oporu lekowego.

Jest to najbardziej, z oczywistych względów, kontrowersyjna odmiana biotechnologii, rzutująca na poglądy społeczeństwa w dziedzinie pokojowego zastosowania GMO.

Z czarną biotechnologią i bioterroryzmem wiąże się polityka ZSRR i jej kontynuatorki, Federacji Rosyjskiej.

Lata 70-te XX wieku były niesamowitą ekspansją polityczną ZSRR aż po Wojnę Afgańską. Towarzyszyły temu znaczne wysiłki naukowe, przede wszystkim o nastawieniu ofensywnym, do jakiej zalicza się broń „B”. Wiadomo też, że w rok po podpisaniu Konwencji, ZSRR założyło kombinat, „Biopreparat”, z bardzo silnym wsparciem kadrowym Akademii Nauk ZSRR. Oficjalnie kombinat zajmował się produkcją leków i innych farmaceutyków na potrzeby swoje oraz dalekich satelitów (Angola, Mozambik, Kuba) (Klietmann i Ruoff ,2001)

Na początku lat 90-ych okazało się, że Biopreparat był de facto „bioarchipelagiem Gułag”- zatrudniającym do 60.000 wysoce wykwalifikowanych techników i naukowców, umiejscowionych w niedostępnych lasach Syberii, w 52 ośrodkach kopiujących i wykorzystujących najnowsze wówczas wynalazki zachodnie z dziedziny biologii i mikrobiologii. Dalsze dane świadczą, że raptem 15% produkcji było w rzeczywistości farmaceutykami. A pozostałe 85%? Po upadku ZSRR Biopreparat przetrwał i kontynuował swoją działalność na polu broni biologicznej.

Równolegle do preparatu, Ministerstwo Obrony Narodowej ZSRR prowadziło własne ośrodki badawcze (Klietmann i Ruoff ,2001).

 

3.3.  Zagrożenie bioterroryzmem

 

3.3.1.     Idea terroryzmu i bioterroryzmu

 

Ze względu na obfitość wiedzy na temat terroryzmu, ograniczę się do ogólnej harakterystyki. Terroryzm jako ogólne pojęcie dotyczące zastraszania społeczności różnymi metodami ma cztery elastyczne względem siebie filary:

–       ofiarami terroru godzą się na ustępstwa wobec stawianych żądań ze względu na zastraszenie przez utratę życia poprzednich

–       skryte i niewielkie siły do realizacji w sytuacji asymetrii

–       obniżenie morale rządów i elit, potęgowane przez media społeczeństw rozwiniętych.

–       brak poszanowania dla praw człowieka, życia i zdrowia ludzkiego, usprawiedliwione „wyższą racją”.

 

Bioterroryzm jest wyższą formą terroryzmu, wymagającą użycia mikroorganizmów lub ich produktów. Może być skierowany przeciwko ludziom, zwierzętom lub roślinom. Znane są przypadki użycia B. anthracis,Y .pestis, S.Typhimurium w działaniach przeciwko ludziom. Swoistą odmianą bioterrorystów są ekoterroryści, którzy włamując się do laboratoriów i wypuszczając zwierzęta na zewnątrz, doprowadzają do rozprzestrzeniana substancji tam badanych, m.in. drobnoustrojów.

 

3.3.2.     Odpowiedzialność karna w świetle prawa polskiego

 

Kodeks Karny, art. 165, § 1

Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach:

1. powoduje zagrożenie epidemiologiczne lub szerzenia się choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej
2. wyrabiając lub wprowadzając do obrotu szkodliwe dla zdrowia substancje, środki spożywcze lub inne artykuły powszedniego użytku lub też środki farmaceutyczne, nie odpowiadające obowiązującym warunkom jakości, albo (…)

podlega karze.

 

Kodeks Karny, art. 115, § 2

„Przestępstwo o charakterze terrorystycznym”- przestępstwo karane „z górną granicą od lat 5”, popełnione z udowodnionym celem:

1. „poważnego zastraszenia wielu osób
2. zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,
3. wywołanie poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej – a także groźba popełnienia takiego czynu”

 

Jak widać w powyższym cytacie, wszystkie ustępy z § 1, art. 165 KK opisują stany naruszenia bezpieczeństwa biologicznego ludzi i zwierząt. Potencjalny bioterrorysta naraża się więc Państwu Polskiemu z kilku paragrafów: powyższego oraz o terroryzmie (§ 2, art. 115), nielegalnej działalności gospodarczej, obrotem środkami niebezpiecznymi oraz działalności na szkodę obywateli (od prób po dokonanie umyślnego zamachu na zdrowie po wielokrotne zabójstwo).

 

1. DYSKUSJA

 

           Użycie biotechnologii w produkcji broni „B” kładzie się dużym cieniem na pojmowanie tej dziedziny wśród społeczeństwa. Coraz nowsze odkrycia, w miarę łatwy dostęp do wiedzy (NCBI i reszta Internetu) oraz, często i niestety, dostęp do naukowców (chociaż z b.ZSRR) czyni z czarnej biotechnologii poważne zagrożenie.

           Biorąc pod uwagę obecną sytuację polityczną w Polsce i na świecie oraz analizując wydarzenia z przeszłości, wnioskuję:

–       Terroryści byli często wspierani przez ZSRR (np. N. Mandela przed uwięzieniem odbył szkolenie na terenie ZSRR)

–       Obecnie terroryści mogą być wspierani przez Federację Rosyjską- destabilizacja w Iraku i Afganistanie obniża prestiż USA, co jest na rękę podnoszącej się z byłej pozycji rywala Ameryki, Rosji.

–       Broń biologiczna jest „bronią biednych”- łatwa do wyprodukowania, skuteczna w sianiu paniki w szeregach przeciwnika, trudno wykrywalna (konieczne testy biochemiczne, molekularne), wydaje się idealna dla terrorystów, którym nie zależy na przejmowaniu zasobów ludzkich i infrastruktury przeciwnika.

 

Bibliografia:

BWPP [Różni autorzy], 2009. BUILDING A GLOBAL BAN:Why States Have Not Joined the BWC.Analiza na kwiecień, 2009.

Chomiczewski K., 2003.ZAGROŻENIE BIOTERRORYZMEM.Przegl Epidemiol 2003;57:349-53

Christopher, G. W., T. J. Cieslak, J. A. Pavlin, and E. M. Eitzen, Jr. 1997.Biological warfare: a historical perspective. JAMA 278:412–417.

Davis, C. J. 1999. Nuclear blindness: an overview of the biological weapons programs of the former Soviet Union and Iraq.Emerg. Infect. Dis. 5:509–512.

de Villemarest P.M., 1991.GRU. Historia i organizacja superwywiadu wojskowego.Wyd. Interpress, 1991, Warszawa

Eickhoff, T. C. 1996.Airborne disease, including chemical and biological warfare. Am. J. Epidemiol. 144:S39–S46.

Harland C.B., Woodward A. 2005. A Model Law : The Biological and Toxin Weapons Crimes Act.An Act to implement obligations under the 1972 Biological and Toxin Weapons Convention and the 1925 Geneva Protocol. International Review of the Red Cross.87, 859:573-586.

Harris, S. 1992.Japanese biological warfare research on humans: a case study on microbiology and ethics. Ann. N.Y. Acad. Sci. 666:21–52.

Klietmann W.F.,Ruoff K.L. 2001.Bioterrorism: Implications for the Clinical Microbiologist.ClinicalMicrobiologyReviewsVol. 14, No. 2, 364-381.

Kobyliński Sz., 1984.Gawęda o broni i mundurze. MON, 1984, Warszawa. Wydanie I.

May, T. 2007.Expanding Bioshield: A Call for Caution. Am J Public Health.97:S23–S25

McLaughlin K., Nixdorff K. 2009.BWPP Biological Weapons Reader. Wyd. BWPP, Genewa, 2009.

Poupard, J. A., L. A. Miller. 1992. History of biological warfare: catapults to capsomeres.Ann. N.Y. Acad. Sci. 666:9–20.

Suworow W., 1982. Akwarium. GRU. Wyd. drugoobiegowe, 1982, b.d.

Suworow W., 2001.Samobójstwo. Wyd. Adamski i Bieliński, 2001, Warszawa.