Bezpieka na Ziemi Gorlickiej

W styczniu 1945 r. w ślad za Armią Czerwoną na uwolnione od Niemców tereny ruszali funkcjonariusze UB. Już 13 stycznia 1945 r. została wyznaczona Grupa Operacyjna, mająca zakładać Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Gorlicach.

Instytut Pamieci Narodowej tak zapraszał na wystawę, której otwarcie odbyło się 25 października 2007 roku w Gorlicach. Materiały historyczne przygotował zespół pod kierownictwem pracownika naukowego krakowskiego IPN dr. Michała Wenklara

Wystawa „Twarze gorlickiej bezpieki” – Gorlice, 25 października 2007 r.

W dniach 25 października – 9 listopada 2007 r., Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie zaprasza na wystawę „Twarze gorlickiej bezpieki”. Wystawa jest poświęcona strukturze i obsadzie stanowisk kierowniczych UB oraz SB w Gorlicach lat 1945–1990. Znajdą się na niej informacje o karierach ponad 50 funkcjonariuszy gorlickiej bezpieki. 25 plansz wystawowych zostało opatrzonych fotografiami funkcjonariuszy.

Od 1944 do 1990 roku funkcjonariusze komunistycznej policji politycznej byli „zbrojnym ramieniem partii” – „tarczą”, broniącą komunistów przed społeczeństwem i „karzącym mieczem”, za pomocą którego eliminowano szczególnie aktywnych działaczy niepodległościowych oraz przeciwdziałano aktywności liderów opozycji. Bezpieka była instytucją powołaną pod osłoną sowieckich bagnetów, następnie gwałtownie rozbudowywaną, której wyznaczono jeden zasadniczy cel – ochronę władzy partii komunistycznej. W latach 1944–1990 przeszła istotne zmiany strukturalne, które jednak nie miały wpływu na jej główne zadanie.

Uroczyste otwarcie wystawy odbyło się w czwartek 25 października 2007 r. w Gorlicach, ul 3 Maja 10. Ekspozycję będzie można oglądać od poniedziałku do piątku, w godzinach od 10.00 do 17.00

Być może warto przypomnieć dzisiaj jeszcze raz główne tezy z katalogu, wydanego na okoliczność zorganizowania tej wystawy, opracowane i napisane przez dr. Michała Wenklara z krakowskiego oddziału IPN:

Od 1944 do 1990 roku funkcjonariusze komunistycznego aparatu represji byli "zbrojnym ramieniem partii" – tarczą broniącą władzę przed społeczeństwem i karzącym mieczem, za pomocą którego eliminowano szczególnie aktywnych działaczy niepodległościowych oraz przeciwdziałano opozycji. Bezpieka była instytucją powołaną, pod osłoną sowieckich bagnetów, następnie gwałtownie rozbudowywaną, której wyznaczono jeden zasadniczy cel – ochronę władzy partii komunistycznej. W latach 1944-1990 przeszła istotne zmiany strukturalne, które jednak nie miały wpływu na jej główne zadanie.

Urząd Bezpieczeństwa w Gorlicach

W styczniu 1945 r. w ślad za Armią Czerwoną na uwolnione od Niemców tereny ruszali funkcjonariusze UB z zadaniem tworzenia komunistycznej policji politycznej. Już 13 stycznia 1945 r. została wyznaczona Grupa Operacyjna, mająca zakładać Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Gorlicach.

Jako miasto powiatowe Gorlice stały się siedzibą Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP). Do 7 lipca 1945 r. gorlicki PUBP podlegał Wojewódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Krakowie, ponieważ Gorlice należały wówczas do województwa krakowskiego. Od lipca 1945 r., kiedy miasto znalazło się na terenie województwa rzeszowskiego, tutejszy UB został podporządkowany WUBP w Rzeszowie. Okres funkcjonowania PUBP to czas najsurowszych represji wobec społeczeństwa – czas likwidacji Podziemia Niepodległościowego, czas terroru w trakcie kampanii przed "referendum ludowym" z 30 czerwca 1946 r. i wyborami do Sejmu z 19 stycznia 1947 r., czas instalowania komunistycznej dyktatury w Polsce. Na czele PUBP w Gorlicach w tym okresie stali kolejno: Antoni Lubiniecki, Jan Babko, Tadeusz Mastej, Józef Kruszyna, Bronisław Kruczek, Henryk Wnęk, Zbigniew Rajchel oraz Włodzimierz Barański.

Koniec roku 1954 przyniósł zmiany w strukturze organizacyjnej UB na szczeblu centralnym. Były one konsekwencją narastającej w bloku sowieckim fali "odwilży" zapoczątkowanej po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku. Jednocześnie wiązały się z ucieczką na Zachód ppłk. Józefa Światły, wysokiego funkcjonariusza Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), który na falach Radia Wolna Europa przedstawił następnie kulisy działania partii i bezpieki. Próbą ratowania sytuacji i opanowania nastrojów społecznych było rozwiązanie MBP i powołanie na jego miejsce Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Przemiany dotknęły również Gorlice – dotychczasowe PUBP przekształcono w Powiatowy Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP). Kierowali nim kolejno Włodzimierz Barański, Wasyl (Wacław) Załuski oraz Czesław Szymański.

Slużba Bezpieczeństwa w Gorlicach

"Odwilż" polityczna 1956 roku jest często przedstawiana w literaturze jako istotny przełom w totalitarnym systemie władzy komunistycznej. W rzeczywistości jednak październik 1956 roku był tylko swoistą "zmianą dekoracji", czyli modyfikacją narzędzi sprawowania władzy przy utrzymaniu systemu totalitarnego. Od 1957 roku otoczony złą sławą Urząd Bezpieczeństwa zastąpiono Służbą Bezpieczeństwa, którą formalnie włączono w struktury Milicji Obywatelskiej. Faktycznie podlegała ona kontroli jedynie ministra spraw wewnętrznych i wyznaczonego zastępcy. W powiecie gorlickim do 1975 r. lokalną SB kierowali kolejni zastępcy komendanta powiatowego MO ds. Bezpieczeństwa (SB) –Czesław Szymański, Jan Wygonik, Stanisław Boczar i Mieczysław Sepioł.

Po reformie administracyjnej z 1975 r., w wyniku której został zlikwidowany powiat gorlicki i powstało województwo nowosądeckie, Służba Bezpieczeństwa na Sądecczyźnie została skupiona w Komendzie Wojewódzkiej MO w Nowym Sączu. W Gorlicach początkowo pozostał jedynie referat paszportów nowosądeckiego Wydziału Paszportów SB. Dopiero w 1981 r., na kilka miesięcy przed wprowadzeniem stanu wojennego, została wysłana do Gorlic grupa operacyjna Wydziału IV SB KW MO w Nowym Sączu. Wydział IV SB odpowiadał za rozpracowywanie Kościoła, ale grupa w Gorlicach, kierowana przezTadeusza Pietrzyckiego, miała szerszy zakres działań – zajmowała się również środowiskami opozycyjnymi.

W 1983 r. w ramach tzw. "reformy Kiszczaka" Komendy Wojewódzkie MO przemianowano na Wojewódzkie Urzędy Spraw Wewnętrznych (WUSW), a w byłych miastach powiatowych, w tym w Gorlicach, utworzono Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych (RUSW). Wraz z utworzeniem RUSW wróciły do tych miast rozbudowane piony Służby Bezpieczeństwa. Jeszcze na dwa miesiące przed utworzeniem RUSW powstała w Komendzie Miejskiej MO w Gorlicach kilkunastoosobowa komórka SB, złożona z funkcjonariuszy przeniesionych z Komendy Wojewódzkiej MO w Nowym Sączu, podporządkowana zastępcy komendanta miejskiego MO ds. SB w Gorlicach,Adamowi Wilfartowi.

RUSW w Gorlicach powstał 1 VIII 1983 r., zawierał piony Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. Według założeń etatowych liczył 17 funkcjonariuszy SB. Kierował nimi zastępca szefa RUSW ds. SB – do 1984Adam Wilfart, a po nim do końca PRLWojciech Ręczkowicz. Służba Bezpieczeństwa w Gorlicach zajmowała się tymi samymi grupami społecznymi i instytucjami co inne jednostki terenowe SB – środowiskami opozycyjnymi, związanymi z Kościołem, pracownikami zakładów przemysłowych, służby zdrowia czy rolnictwa – ale miała też inne, odpowiadające lokalnej specyfice obszary zainteresowania, jakim była na przykład ludność łemkowska.

Podział zadań SB w RUSW w Gorlicach odpowiadał podziałowi w województwie. Początkowo istniało w niej pięć Grup. Grupa II SB zajmowała się przede wszystkim inwigilacją przybywających na teren Gorlic i okolic zagranicznych dyplomatów oraz turystów, a także Polaków "podejrzanych" o kontakty z zagranicą. Do niej należało również zapewnienie "ochrony kontrwywiadowczej" znajdującym się na podległym RUSW terenie obiektom o znaczeniu strategicznym dla komunistycznej dyktatury. Zwalczaniem opozycji, w szczególności inwigilacją działaczy gorlickich struktur NSZZ "Solidarność", zajmowali się funkcjonariusze Grupy III SB. W ich zainteresowaniu pozostawała również ludność łemkowska. Grupa IV SB rozpracowywała miejscowe duchowieństwo i środowiska związane z Kościołem, a także np. przyjeżdżającą w okolice Gorlic młodzież oazową. Natomiast zagadnienia związane z gospodarką, w tym próby paraliżowania działań "Solidarności" w gorlickich zakładach przemysłowych, operacyjnie podlegały Grupie V SB. Szczególną uwagę Grupa ta przykładała do rozpracowywania środowisk robotniczych z największego zakładu przemysłowego w regionie – Fabryki Maszyn Wiertniczych i Górniczych "Glinik". Przez cały okres PRL-u głos decydujący w sprawach możliwości wyjazdów zagranicznych miała bezpieka. W Gorlicach kwestią tą zajmowała się Grupa Paszportów SB. Dodatkowo w 1985 r. utworzono Grupę VI SB, która przejęła od innych jednostek część zagadnień związanych gospodarką, m.in. dotyczących rolnictwa i prób organizowania się rolników.

Po przemianach politycznych 1989 r. przeprowadzono radykalne zmiany organizacyjne w SB, która oficjalnie została dostosowana do nowych zadań wynikających ze zmian ustrojowych. Faktycznym celem była jednak ochrona jak największej liczby funkcjonariuszy przy zachowaniu dotychczasowych możliwości operacyjnych. W Rejonowych Urzędach Spraw Wewnętrznych zlikwidowano 1 listopada 1989 r. podział na Grupy i utworzono jedną Sekcję SB. Poza tą Sekcją została tylko Grupa Paszportów SB RUSW, od 1 lutego 1990 r. nazywana po prostu Grupą Paszportów RUSW.

1 lutego 1990 r. formalnie zlikwidowano struktury SB poza województwem, a byli funkcjonariusze Sekcji SB RUSW w Gorlicach zostali przeniesieni do dyspozycji szefa WUSW w Nowym Sączu i oddelegowani do pracy w Gorlicach. Taki stan rzeczy trwał do 31 lipca 1990 r. czyli do końca istnienia komunistycznego aparatu represji w Polsce.