Bez kategorii

Ziemianie polscy i „poddani”. Rzecz o hierarchii.

12/06/2012

518 Wyświetlenia

0 Komentarze

46 minut czytania

Zakłamanie obrazu polskiego ziemiaństwa jest celowym zniszczeniem naturalnej hierarchii społecznej. To przemyślana socjotechnika.

Przedstawiam Państwu artykuł Ewy Polak – Pałkiewicz z numeru 6/157 "Zawsze Wierni", z czerwca 2012 roku.

"CIEMIĘŻCY" I "PODDANI"

Dzisiejszy obraz szlachty i ziemiaństwa jest podwójnie

zmistyfikowany. Mieszkańcy dawnych polskich dworów kojarzą

się najczęściej z klasą ludzi oderwanych od rzeczywistości,

żyjących w luksusie i dla luksusu.

E w a Po l a k‑Pa ł k i e wi c z

STARYCH OJCÓW OBYCZAJEM

obrazie ich życia

dominuje bal, polowanie i „kuchnia

szlachecka”. Ten mit przetrwał w wielu umysłach niemal nienaruszony od czasów, gdy wyobrażenie

o życiu ziemian kształtowa-

ła propaganda. A przecież

tworzyli ją ci, którzy domy

szlacheckie ograbili, majątki rozkradli, a właścicieli

zamordowali albo pozbawili

prawa zamieszkania nie tylko we własnych domach, ale

nawet w obrębie powiatów,

na terenie których domy te

się znajdowały.

Oprócz propagandy istnieją

jednak na szczęście także wspomnienia tych, którzy na własne

oczy oglądali kontynent zaginiony pod wodami czerwonego

potopu, świat minionego spo-

łecznego ładu. Ksiądz Walerian

Meysztowicz, przedwojenny

radca Ambasady Polskiej przy

Stolicy Apostolskiej, w swojej

książce poświęca wiele miejsca ojcu, Aleksandrowi Meysztowiczowi. Był to jeden z wielkich panów litewskich, spadkobierca dawnej senatorskiej

warstwy Rzeczypospolitej, polityków, dygnitarzy, przywódców

stronnictwa konserwatywnego, których przed wojną okre-

ślano mianem „Żubrów kresowych”. Aleksander Meysztowicz

był nade wszystko wspaniałym

gospodarzem rozległych dóbr

na Wileńszczyźnie. W jego stosunku do ludzi uderzała życzliwość i szacunek wobec przedstawicieli różnych stanów. „(…)

wyrabiało ją życie w otoczeniu

tych, którymi należało się opiekować. (…) Znał wszystkich ludzi w okolicznych wioskach,

gotów do pomocy — tradycyjnej, z pańszczyźnianych

czasów, w każdej biedzie”.

Rodzinnego lekarza, dr. Witorta, wysyłał do wiejskich

chałup, odbudowywał spalone wsie z własnego drewna. Pracował — przy udziale Piotra Stołypina, którego znał z czasów petersburskich, gdy zasiadał w rosyjskiej Radzie Państwa — nad

komasacją gruntów chłopskich, bo w tym widział

szansę na realną poprawę

sytuacji włościan.

Wspomnienia bywają zaskakujące. Polonistka mojej siostry odmalowała kiedyś

swoim uczniom zapamiętaną

z własnej biografii sugestywną scenę dorocznego objazdu

wiosek przez hrabiego Alfreda Potockiego z Łańcuta. Oczy

dziecka ujrzały obraz bajkowy:

Kareta była biała, ze złotym

herbem; przez uchylone okno

powozu wysuwała się miarowo ręka w białej rękawiczce

i rzucała na rozmokłą, błotnistą ziemię cukierki o niebiań-

skim smaku. I choć obraz był

mocno kiczowaty, a nauczyciel-

ka, członkini panującej wówczas partii, mieszkająca przed

wojną w dworskich czworakach, zawsze głośno narzekała

na „dolę chłopa ciemiężonego

przez pana”, to gdy o tym opowiadała, nagle ubywało jej lat,

głos piękniał, a w oczach zapalały się błyski.

Jak różne mogą być wspomnienia związane z „nierównością klasową”! Oto ks. Meysztowicz opisuje z własnego dziecięcego doświadczenia odmienne relacje między „państwem”

a wsią, tuż przed I wojną światową na Litwie. „(…) w wieczornym śniegu, z pierwszą gwiazdą zaczyna się napływ ludzi do

oświetlonej kolumnowej sieni.

Przychodzą wszyscy, ktokolwiek nie ma we dworze własnej

gospodarki, własnej «kuci» dla

siebie i najbliższych: starzy robotnicy, panowie z administracji, dziewczęta z pralni i piekarni, parobcy, kowale, stolarze.

Pan i Pani witają wszystkich

w sieni, przełamując opłatek,

ściskając; «prosim dalej» — do

sali jadalnej. (…) Sala jadalna

w świetle wiszących lamp, złote

ramy portretów. Pod nimi tłoczno wokół w podkowę ustawionych stołów, siano pod obrusami. Pan i Pani usadzają przy

stołach — sześć, siedem dziesiątków ludzi. Dymią wazy

czerwonego barszczu. Ryba.

A potem — kucia; właśnie kucia! Pszenica i groch, rozgotowane z migdałami i makiem,

w osłodzonej miodem wodzie.

(…) Rozwiązały się mowy (…)

w stołowym coraz gwarniej.

Wybuchają śpiewy, po polsku,

po litewsku…”

Dawniej nie wstydzono się

oczywistej prawdy, że każdy

znajdujący się w niższej warstwie społecznej może wiele

zyskać przez kontakt z osobami z warstwy wyższej, z natury rzeczy wzorcotwórczej. Ten

kontakt wewnętrznie udoskonala, budzi nadzieję, otwiera nowe

przestrzenie duchowe. W czasach PRL negowano i wyśmiewano tę oczywistość, zgodnie

z zasadami myślenia rewolucyjnego. Dziś ukazuje się drukiem

wiele pamiętników ziemian,

które wcześniej znane były tylko wąskiemu kręgowi emigrantów lub przetrwały gdzieś

na strychu. Wcale niepoślednie miejsce przypada w nich ludziom, którzy żyli w najściślejszej symbiozie z dworem, choć

należeli do najniższego stanu.

Ksiądz Meysztowicz już

w pierwszym rozdziale przywołuje postać litewskiego chłopa nazwiskiem Szukis, który

przez całe życie związany był

z majątkiem Meysztowiczów

w Pojościu nad Niewiażą. Po

uwłaszczeniu wiosek w 1864

roku został na własną prośbę

przy dworze. Niezwykle religijny, był zarazem kopalnią wiadomości o przeszłości majątku

i dworu i jedną z najbliższych

osób Waleriana Meysztowicza

z dzieciństwa. „(…) był integralną częścią tego dworu; razem z tymi kilkoma setkami rodzin z Orzel, Chorążyszek, Węclawiszek, Karszynówki, Pakalni

i razem z mieszkańcami czworaków w Kurhanowie, Dębowie,

Trakiszkach, Staruszkach, Podgaja, z całą ludnością tych kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych dorzecza Josty, któ-

rym z woli wielkich książąt

przewodzili panowie, był — jak

oni wszyscy — związany z tymi

panami w jedną całość, solidarną i zwartą. (…) w Pojościu pamięć ludzka nie przechowa-

ła żadnej krzywdy, wyrządzanej przez panów włości, ani odwrotnie: włość nigdy panów nie

skrzywdziła ani nie zawiodła.

Zmiany, uwłaszczenie wiosek,

potem dalsze rozluźnienie wię-

zi między dworem a wsią, mordercza dla dworu reforma rolna Republiki Litewskiej, dalsze

rozproszkowanie wszystkiego

pod okupacją sowiecką, wygna

nie panów, a zaraz potem wywożenie ludności, osadzanie nie

wiedzieć skąd wyrwanych «kaukazów», kolonizacja rosyjska —

to wszystko przyszło później,

z zewnątrz, wbrew woli dworu

i wbrew woli włości”

Inny przyjaciel dworu w Pojościu, chłop nazwiskiem Jokajtis, udzielił kiedyś zwięzłej

lekcji zdrowego rozsądku młodemu Walerianowi, gdy ten rozgorączkowany nastrojami antycarskiego wrzenia zapalał się

do demokracji. „Zasada ulegania większości, długo tłumaczona, poszła w drzazgi pod jego

uwagą: «Przepraszam, a kogo

jest więcej, głupich czy mą-

drych?» (…) Moją diatrybę przeciw monarchii, po długim milczeniu, zamknął twierdzeniem,

iż «trzeba, żeby był pan nad panami». A potrzebę istnienia panów uzasadniał tym, co byśmy

dziś nazwali obawą przed biurokracją w socjalizmie pań-

stwowym: «jak panów nie bę-

dzie, to kto ludzi przed czynownikami wybroni?»”

Baty za Procenkę

Jakże często stosunek do

służby ziemian i szlachty daleki był w Polsce od wielkopań-

skiej wyższości, jaką próbowało

się lansować w popularnych romansach z ż y c i a w y ż s z y c h

s f e r, w rozmaitych brukowcach czy w podręcznikach tzw.

n a u k o w y c h, opracowywanych na potrzeby komunistycznej władzy.

Familiarność w stosunkach

z pracownikami majątków była

typowym dla nas, ciepłym, wynikającym z katolicyzmu i polskości, rysem kultury i obyczaju. Katolicki klimat wychowania w domach ziemiańskich decydował, że wiele młodych ziemianek, ledwo wprowadzonych

w tzw. świat, zamiast błyszczeć

na balach i rautach, zaciągało

się jako sanitariuszki w przyfrontowych szpitalach (w okresach wojen i powstań), a w czasie pokoju z entuzjazmem organizowało opiekę nad dzieć-

mi włościan. Gdy wychodziły za

mąż i zostawały paniami domu,

niemal natychmiast zakłada-

ły ochronki i szkoły we własnych majątkach, punkty pomocy medycznej, nierzadko małe

szpitaliki — i osobiście służyły

potrzebującym. Pracownikom

ze wsi należała się opieka i codzienna troska, to były rzeczy

powszechnie rozumiane i przestrzegane. Także opieka moralna, dbanie o życie religijne.

Służbie — szacunek, który był

surowo egzekwowany od dzieci

w polskich rodzinach.

Eustachy Sapieha (1916–

2001) wspomina swoje dzieciń-

stwo w majątku Spusza (dzisiejsza Białoruś): „Mieliśmy zupeł-

ną swobodę, nikomu nie musieliśmy się meldować, wymagano tylko dobrego zachowania w domu, czystości rąk, uszu

i nóg, prawdomówności, uszanowania dla starszych i służ-

by. Uszanowanie dla starszych

było nam tłumaczone i przez

Miskę (nauczycielkę domową,

Angielkę — przypis E.P.P.) bardzo przestrzegane, ale uszanowanie i grzeczność dla służ-

by były nam wbijane nawet

pasem”

. Sapieha, syn arystokratycznej rodziny, pomawianej niejednokrotnie o w i e l –

k o p a ń s k i e z e p s u c i e ,

wspomina po sześćdziesięciu

z górą latach, jak jego starszy

brat Lew „kiedyś niegrzecznie

odezwał się do stajennego Procenki i oberwał za to baty, i to

szpicrutą”. „Ostatnie lanie dostałem już po moich pierwszych

wakacjach szkolnych” — nie

omieszkał zaznaczyć. Była to

kara za straszenie przyjeżdżających chłopów i interesantów,

w przebraniu, w balowej masce matki i z wiatrówką w ręce,

okrzykiem: „stać, bo będę strzelał!”. Prawdziwe, nie przenoś-

ne, lanie „na goły tyłek”, jak

zaznacza autor wspomnień,

wlepił mu osobiście ukochany

nauczyciel, Wacław Iwanowski. „Dziewczynki nigdy pasa

nie dostawały, więc ich rzadkie

kary były bardziej wyrafinowane. Izia za to, że była niegrzeczna dla Michała, musiała przy

Mamci, przepraszając, pocałować go w rękę; biedny służący

Michał po tej scenie upadł na

kolana i rozpłakał się”

Domek starego

kucharza

„Pamiętam z dzieciństwa rodzinę Sochów — wspomina Stanisław Wielowieyski. — Sochowie od setek lat byli związani

z naszym rodzinnym majątkiem

w Lubczy (kieleckie). Gdy przyjeżdżaliśmy do Lubczy, pierwsze kroki kierowaliśmy do starego kucharza Sochy. W połowie lat trzydziestych był to już

człowiek po osiemdziesiątce.

Razem z moim pradziadkiem,

Adamem, brał udział w powstaniu styczniowym. Uratował

pradziadkowi życie. Szliśmy

do niego — mieszkał z żoną,

staruszką — i witając się całowaliśmy kucharza i jego żonę

w rękę. Takie były zasady i takie reguły. (…) Kucharz Socha miał własny domek i ktoś

z pracowników majątku mu pomagał. Był, by tak rzec, honorowym mieszkańcem majątku,

całkowicie na utrzymaniu Lubczy. Inny przykład dotyczy ordynansa (wojskowego służącego ojca, w latach 1919–1920),

Marcina Kani. Walczył z ojcem

w bitwie z bolszewikami pod

Naczą, którą ojciec dowodził.

Gdy wrócili z wojny, został kamerdynerem ojca. Mieszkali —

Marcin Kania i jego żona, która

była klucznicą i szefem kuchni — razem z nami we dworze.

Jego córka, Teresa, była rówieś-

nicą mojej siostry. Wychowywaliśmy się wspólnie, we czwórkę. Kiedy zostaliśmy wyrzuceni z Chełma, Teresa Kania zamieszkała z nami w Radomsku,

a potem w Krakowie. Chodziła

na uczelnię razem z moją siostrą. Tak się traktowało służbę.

To były stosunki bardzo bliskie,

ciepłe, rodzinne”

„Moja matka, Katarzyna

z Kurnatowskich Wielowieyska, założyła w parafii Akcję

Katolicką Kobiet oraz organizację Młode Polki. Istniała też

w naszym majątku ochronka

dla dzieci, dla której wzorem

było dzieło Edmunda Bojanowskiego — dziś błogosławionego

— naszego krewnego z Wielkopolski. Takie ochronki istnia-

ły w wielu majątkach, opiekowano się nie tylko dziećmi pracowników folwarcznych, ale

także rolników ze wsi. Było to

zarazem miejsce przygotowania dzieci ze wsi do życia katolickiego. Prowadzącą naszą

ochronkę osobę starannie wybrano, była członkinią III zakonu franciszkańskiego. Wszystkie święta kościelne obchodzono we dworze w powiązaniu

z ochronką. (…) Nie było u nas

lekarza (pojawił się dopiero

w czasie wojny). Do tego czasu matka prowadziła w domu

aptekę. Przyjeżdżali do niej ludzie często z bardzo daleka.

Udzielała pomocy we wszystkich nagłych wypadkach, zakażeniach, zatruciach, oparzeniach… Oczywiście bez żadnej

gratyfikacji”

Chłopi i służba odwdzięczali się jak mogli. Zwłaszcza, gdy

przyszły czasy zagłady dworów. „Kiedy w marcu 1945 roku

matkę wyrzucano z majątku

— wspomina Stanisław Wielowieyski — jej dawni podopieczni specjalnie przejeżdżali, by ją

osłonić, pomóc jej. Próbowali

nawet jakoś ją ratować przed

tym — oczywistym w ich przekonaniu — gwałtem. Z własnej

inicjatywy zorganizowali wozy,

by wywieźć do Radomska nasze

meble. Pamiętam, jak serdecznie się do nas odnosili. Wielu

z tych ludzi było kolegami mojego starszego brata z partyzantki AK -owskiej”

Podobne więzi łączyły ze

wsią Aleksandra Meysztowicza,

gospodarza wielkiego majątku w Pojościu na Litwie Środkowej. „Nie był chłopomanem,

widział dobre i złe cechy ludzi

(…). Dobroczynność wobec ubogich jednała mu sympatię w tej

licznej w Wilnie grupie ludzi.

Pijak -epileptyk z rogu Zygmuntowskiej ostrzegał go w czasie

okupacji bolszewickiej”

„Rząd Litewskiej Republiki ogłosił konfiskatę Pojościa.

Tylko teraz widzę, z jaką pogodą i siłą ducha zniósł mój ojciec

ostateczną klęskę próby odbudowy Wielkiego Księstwa, po-

łączoną z utratą Pojościa (…)

tylko głęboka wiara dała mu

możność pogodzenia się z wolą

Bożą”

Gdy 17 września 1939 roku

Maria ze Zdziechowskich Sapie-

żyna próbowała opuścić swój

dom w Różanie, wraz z całą rodziną, służącymi i ich rodzinami, których zamierzała wziąć

pod opiekę — tak samo jak

własne dzieci i krewnych —

w realiach przymusowej wojennej tułaczki, nagle przed domem pojawiła się grupa nieznanych cywili. „Kątem oka zobaczyłam wymierzone w nas

pistolety! Kilku uzbrojonych

ludzi szło ku nam aleją”. Najpierw zaczęła krzyczeć: „Cokolwiek zrobicie, zostawcie dzieci

w spokoju!… Nie rozstrzeliwuje

się dzieci!”

. Nieznośną ciszę,

która nastąpiła potem, przerwał nieoczekiwanie ciepły, spokojny głos. To był stary sługa,

„kucharz Cydzik, ubrany w wykrochmalony, biały fartuch

i kucharską czapkę. Zaprosił

tych ludzi do domu, ofiarowując im wino i wódkę, jedzenie,

ubrania, strzelby — wszystko,

co chcieli i mogli zabrać”

. Słuchali go przez chwilę w milczeniu i następnie — z jakichś niepojętych powodów — ci, którzy

przyjechali zabić na oczach wsi

gospodynię tego domu, i w ten

sposób ustanowić tu nowy bolszewicki porządek, pozwolili

jej, wraz z bliskimi, bezpiecznie

opuścić Różanę.

„Jaśniepaństwo”

i ich powiernicy

„Z moich wspomnień i rozmyślań wynika — pisała w swoich Wspomnieniach Maria

z Czetwertyńskich Tarnowska

— że ludzie byli wtedy szczęś-

liwsi, nie marnowali życia na

szukanie odmiany. Wieśniacy byli świadomi swej ogromnej roli w majątku, a z właścicielami łączyły ich przyjazne,

niemal rodzinne więzy. Podobnie służba. Każdy z tych ludzi

na swój sposób przyczynił się

do tego, że miałam szczęśliwe

dzieciństwo”

Jeden z najbardziej dyskretnych ludzi pracujących w domu

rodzinnym Marii Tarnowskiej

w Milanowie na Lubelszczyźnie,

Karol Parchimowicz, strzelec

i osobisty służący ojca autorki,

był zarazem uważnym obserwatorem ludzkich zachowań. Dzię-

ki kulturze, taktowi i bystrości,

jakimi się odznaczał, stał się

powiernikiem małej Marii w jej

kłopotach z pierwszą, niefortunnie dobraną nauczycielką

i zapobiegł rodzinnej katastrofie pedagogicznej.

„Mama

wszędzie zabierała

mnie ze sobą. Osobiście zarzą-

dzała majątkiem (…). Chodzi-

łyśmy we dwie po kurnikach

i stajniach, objeżdżałyśmy najdalsze folwarki. Czerwcowe

słońce jaśniało nad szerokimi

łanami zbóż, które kołysały się

poruszane łagodnym wiatrem,

a dojrzewające kłosy z cichym

szelestem chyliły się pod własnym ciężarem. Trudno opisać

urok i spokój tej rozległej równiny, którą otaczała granatowa wstęga lasu. Mama raz po

raz nakazywała stangretowi,

by się zatrzymał, bo chciała coś

sprawdzić. Gdy nie była pewna, do kogo należy koń stojący

na drodze, albo gdzie przebiega granica pól, zwracała się do

stangreta lub parobka.

«Czyje to?» — pytała, a oni

jej nie mówili, że «księżnej

pani» albo «milanowskie», tylko za każdym razem odpowiadali: «Nasze»”

W domu rodzinnym Marii, oprócz rodziców i pięciorga rodzeństwa, mieszkało na

stałe grono przyjaciół domu.

Do stołu wraz z gospodarzami

i dziećmi siadała m. in. wychowawczyni Marii, pan Józef Radoszewski, znany zbieracz starożytności, i książę Kalikst, ojciec pana domu, powstaniec

z 1831 roku.

Harmonia obcowania w rodzinnym środowisku z ludźmi

różnych stanów była czymś, co

nie mogło pozostać bez wpływu

na kształtującą się osobowość

Marii. Ten niedoceniany przez

współczesnych, zafascynowanych zewnętrznymi atrybutami

życia ziemian, tak istotny element życia we dworze utwierdzał prawdę o istnieniu porządku świata opartego na miłości.

Rodzinny Milanów to również kościół fundacji prababki

Marii Tarnowskiej i szpital dla

pracowników majątku i mieszkańców okolicznych wsi. Fundacja miała wartość 30 tysięcy

rubli. Szpital prowadziły siostry szarytki, a dwa razy w tygodniu z miasteczka przyjeż-

dżał lekarz. Koszty leczenia pokrywały dochody z gruntów

i kapitału oddanych na fundację. W owych odległych czasach był to typowy styl postę-

powania „krwiopijców i wyzyskiwaczy”, jak uczono przez

czterdzieści z górą lat dzieci

w peerelowskich szkołach. Babka Marii Tarnowskiej, Julianna

Wanda Uruska, znana w swoim

środowisku z szerokiej działalności dobroczynnej, była damą

wielce przewidującą; w testamencie umieściła klauzulę, że

w razie usunięcia ze szpitala kapelana i sióstr zakonnych

cały majątek fundacji zostaje

zwrócony właścicielom majątku. Katolicki kościół wybudowano tu w okolicy zamieszkanej w dużej mierze przez unitów i prawosławnych. Rodzice Marii Tarnowskiej niejednokrotnie bronili grekokatolików,

którzy dawali przykład odwagi w obronie wiary, przed okrutnymi prześladowaniami zaborców. Dzięki interwencji ojca

Marii, Włodzimierza księcia

Świętopełk -Czetwertyńskiego,

powstańca styczniowego i Sybiraka, obywało się bez przelewu krwi, choć Rosjanie pró-

bowali zainstalować w milanowskim szpitalu prawosławny ośrodek.

O przyjaznych i zażyłych stosunkach łączących rodziców

(właścicieli ogromnych dóbr na

Litwie) oraz włościan pisze tak-

że Mieczysław Pieriejesławski-

-Jałowiecki, ziemianin i pierwszy pełnomocnik rządu polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku:

„Co niedzielę po nabożeń-

stwie spieszyłem się, by zobaczyć się z moją chrzestną. Czekała na mnie przy swojej dobrze okutej i pięknie wymalowanej nietyczance, zaprzęgnię-

tej w parę okrągłych jak ogórki mierzynków. W rodzinie mojej przestrzegano tradycji, aby

jednym z rodziców chrzestnych

był wieśniak z sąsiednich wsi.

Chłopca trzymała do chrztu gospodyni, a dziewczynkę gospodarz. Moją chrzestną była wdowa Weronika Pełedas, zamoż-

na gospodyni z wsi Pełedy. Zjawiała się w kościele przybrana w całej krasie litewskich samodziałów, z jedwabną chustką na głowie i z ciężkim sznurem korali. Miała włosy jasne

jak len, niebieskie oczy i piękną twarz. Mateusz, nasz stary stangret, zazwyczaj patrzą-

cy z wysokości swego kozła

z dużą pobłażliwością na zgromadzonych przed kościołem parafian, względem mojej chrzestnej zachowywał wielki szacunek i zwykł był mówić:

— Chrzestna panicza to akuratna i sławna gospodyni na

całą parafię kukuciską, a kiedy przystroi się na odpust do

kościoła, to paniczu… wprost

alleluja.

Lubiłem bardzo moją chrzestną, gdyż była pogodna, miła

i nieraz służyła mojej matce

radą w różnych drobnych kłopotach gospodarstwa domowego. Uciekałem również do

chrzestnej, kiedy chciano mnie

ukarać. (…) Chrzestna nazywa-

ła mnie zawsze z litewska po

imieniu w trzeciej osobie. Słuchała moich skarg uważnie,

ale nigdy nie brała mojej strony i często dawała mi takie pouczenie, które bardziej ukształ-

towało moją katolicką postawę,

niż zrobiłby to jakikolwiek katecheta.

— Czy to Pan Bóg dał człowiekowi wolę, aby go każdy za

nos wodził? — pytała, gdy zrobiłem coś złego. — Szczupak

w naszej Zejmianie, tak on płynie swobodny w jedną i drugą

stronę, a za przeproszeniem,

słoma czy kawał drzewa płynie

tam, gdzie prąd poniesie”

Wileńska gazeta „Słowo” zamieściła w październiku 1938

roku informację o śmierci prof.

Mariana Zdziechowskiego, urodzonego w Nowosiółkach w powiecie mińskim, potomka starego szlacheckiego rodu, rektora Uniwersytetu Wileńskiego,

uczonego znanego w świecie ze

swoich antykomunistycznych

poglądów oraz głębokiego religijnego i filozoficznego spojrzenia na problem Rosji.

„W podwórku domu Zdziechowskich na ceglanej podłodze suteryny klęczał mężczyzna. Zdaje się, że się modlił, a

z szeroko otwartych oczu płynęły łzy. Stary stangret, który

25 lat służył u profesora, opłakiwał zgon pana”

Zabawa

w odwracanie ról

Juliusz Kaden -Bandrowski

opisuje moment, gdy jego ojciec, szacowny krakowski lekarz, z powodu pragnienia, by

na co dzień przebywać w eleganckim świecie, w ciągu jednego dnia wyzwolił się raz na

zawsze ze swoich obowiązków.

Przyjął posadę dyrektora teatru. Żeby zerwać z dawnym życiem, musiał uciec się do psychodramy.

„Rano, po śniadaniu, kazał

ojciec wyjść Tomaszowi [staremu służącemu] do sieni i zadzwonić w charakterze chorego. Musieliśmy być przy tym

wszyscy w przedpokoju.

Cóż miał Tomasz robić? Zadzwonił i jak mu kazano, spytał

w drzwiach:

— Czy zastałem pana konsyliarza?

Ojciec ukłonił mu się nisko

i odpowiedział:

— Przepraszam pana dobrodzieja, ale pan doktór wyjechał

i nigdy już nie wróci.

Wybuchnęliśmy śmiechem.

Tomasz się zaczerwienił, ojciec

dobył z pularesu papierek dwudziestokoronowy i wręczył go

uniżenie p a c j e n t o w i:

— Służę panu dobrodziejowi i bardzo przepraszam za zawód. Pan będzie łaskaw powiedzieć chorym pana konsyliarza,

że każdemu chętnie zapłaci, byleby ich już nigdy w życiu nie

oglądać”

Tomasz się nie śmiał, bo całą

tę maskaradę, zabawę w odwracanie ról, uznawał za rzecz

gorszącą. Jako człowiek myślą-

cy logicznie uważał hierarchię

za fundament budowy świata.

Świat z zakłóconą hierarchią

(zawód dyrektora teatru stał

w ówczesnej hierarchii daleko

niżej niż czcigodne powołanie

lekarza) był mu obcy z natury

rzeczy. Ten sam sługa wymó-

wił zresztą służbę w dniu, gdy

jego pan, przejęty socjalistyczną modą, posadził za stołem w

jadalni chłopską parę z podkrakowskiej wsi, a on musiał

im usługiwać. Wtedy uznał, że

system logicznie porządkują-

cy świat według odwiecznych

zasad został w tym domu naruszony. On może, a nawet powinien usługiwać – ale tylko

tym, którzy stoją wyżej od niego w hierarchii. Tę prawidłowość wszyscy rozumieli bez

słów. Dlatego „państwo” zachowywali się taktownie i delikatnie i nigdy nie stawiali

służby w dwuznacznych sytuacjach. (Jacek Jerzy Nieżychowski wspomina, że jego dziadkowie, którzy traktowali służ-

bę w sposób wyjątkowo przyjazny, w swoim domu w Granówku zawsze osobiście uczestniczyli w Wigilii dla służby domowej i pracowników majątku, a młodziutkie panienki, ich

córki, w białych koronkowych

fartuszkach podawały służbie

do stołu)

Profesor Paweł Stępień z UW

przypomniał podczas jednego

z wykładów

zasady rządzące

dziełem stworzenia, jakie odkrywała średniowieczna teologia i filozofia. Znajdowały one

odzwierciedlenie w sztuce i architekturze tego czasu. Architektura i geometria stwórczego dzieła Boga tworzy wzorzec

najdoskonalszej budowli i najdoskonalszego poematu, zauważył prof. Stępień. Człowiek

żąda tego, co piękne. Dlatego

zwraca się ku Bogu. Piękno rodzi miłość. Ludzie średniowiecza wiedzieli, że świat musi

być doskonały — ze względu

na Stwórcę i cel. I w sztuce posługiwali się zasadą harmonii,

główną zasadą tworzenia świata przez Boga. Istotą harmonii

jest hierarchia.

Harmonią opartą o hierarchiczny ład odznaczał się też

w średniowieczu porządek spo-

łeczny i prawny. Krzyż powinien znajdować się w samym

środku Wszechświata, uważano

w epoce, w której królował nadprzyrodzony ład. Symetria, proporcja — niezbędne cechy dzie-

ła stworzenia musi uwzględniać każda twórczość. Organizacja społeczeństwa w Średniowieczu także uwzględniała ten

wzorzec: skierowana była ku

górze, ku Bogu, by Go chwalić. Społeczeństwo było hierarchiczne.

Średniowiecze było epoką

żelaznej logiki. Odkrywało porządek świata stworzonego wedle miary, liczby i wagi. Kultura średniowiecza ukazywała

grzech pierworodny jako wywrócenie porządku, odwrócenie

hierarchii. Grzech był naruszeniem zasady doskonałego, matematycznego uporządkowania

wszechświata (wąż góruje nad

kobietą Ewą, mężczyzna Adam

jest w upadku). Przeciwień-

stwem harmonii, przeciwień-

stwem porządku jest chaos, jaki

wprowadza grzech. Grzech odwrócenia się od Boga wprowadza ciemność, chaos i śmierć.

Rodzina Potockich nadawa-

ła życiu towarzyskiemu Krakowa XIX wieku arystokratyczny rozmach, jej specjalnością

były oryginalne bale, które wydawano dla całego miasta. Bywali na nich mieszczanie, kupcy, ludzie, których kultury osobistej gospodarze byli pewni.

W 1913 roku wydano karnawa-

łowy bal w pałacu na rogu ul.

Brackiej i Rynku, własności Potockich z Peczary. Goście przybyli w strojach z czasów Ludwika XVI i Marii Antoniny. Gospodarz, Franciszek Potocki, wystąpił, niczym postać z opery,

w białej peruczce z czarną kokardą i „fraku beżowym Directoire”. Stosowne kostiumy dostała także służba. Kiedy rozbawiona Zofia Zamoyska z Wysocka zwróciła się na tym balu

do jednego ze służących z porozumiewawczym uśmiechem

i słowami: „A to z nas małpy

zrobili, prawda Wojciechu?”,

ten odpowiedział z całą powagą: „Ze mnie nie, proszę pani

hrabiny”

A Eugeniusz Melchior de Vogüé dodaje: „(…) zawsze gdy jakieś społeczeństwo porzuca stare dystynkcje, stare moce duchowe i doczesne, pozostaje jeden pan niezachwiany, najbardziej drobiazgowy i najtwardszy z panów, a jest nim pieniądz. Wznosi się on na najwyż-

sze z opróżnionych stanowisk,

przywłaszcza autorytet wyrwany swoim rywalom, ustanawia

ponownie na swoją korzyść,

pod inną postacią, wyróżnienia i przywileje. Wszyscy mu są

posłuszni”

Ksiądz Delassus, odnotowujący trwające we Francji od ponad dwustu lat (a pisał te słowa

w pierwszej dekadzie XX wieku) skłócenie klas społecznych,

żywiących wobec siebie uprzedzenia i nienawiść, konkluduje: „Narodowi może przydarzyć się coś gorszego niż utrata wojska i okrętów, niż bankructwo finansowe czy też napad na jego terytorium. To porzucenie tradycji i utrata idea-

łu. Historia wszystkich ludów

to potwierdza”

Dziś w Polsce widać ogromną tęsknotę za nadprzyrodzonym ładem. Rzadko wypowiadana jest ona wprost. Zmieszanie ludzi różnych kondycji w jeden nieuporządkowany

twór to mieszanka wybuchowa, to źródło nigdy niezaspokojonych ambicji, niepokojów,

wiecznych pretensji i frustracji.

To coś sztucznego, nienaturalnego. Miejsca zajmowane przez

ludzi w każdym społeczeństwie

nie mogą być takie same. Równość jest mitem.

Prawdziwa hierarchia, wynik uznania nadprzyrodzonego ładu, panowania nad światem Boga, porządkuje społeczeństwo, zapewnia mu spokój i szczęście. Daje szansę mi-

łości — miłości do siebie ludzi,

którzy potrzebują siebie nawzajem. Więzi między nimi są

trwałe, mają racjonalną podstawę. Taka miłość nie jest jedynie

emocją ani sentymentem zwią-

zanym z doraźnym poszukiwaniem bezpieczeństwa czy przyjemności, lecz wynika z ugruntowanego poczucia wzajemnych

obowiązków.

A te mogą mieć źródło wy-

łącznie w uznaniu Boga za jedynego Pana.

Ks. W. Meysztowicz, Gawędy

o czasach i ludziach, Londyn 1983.

Tamże.

E. Sapieha, Tak było. Niedemokratyczne wspomnienia Eustachego