Polskie Ogrody Zoologiczne – teoria i rzeczywistość – materiały programowe

Ogród Zoologiczny, to nie jest tylko zwierzyniec z wybiegami dla zwierząt, a Ogród Botaniczny, to nie jest tylko park z tabliczkami nazw roślin. Ogrody Zoologiczne i Botaniczne, to instytucje powoływane w oparciu o przepisy Ustawy o ochronie przyrody (Ustawa 2021), których pierwszoplanowym celem, wbrew powszechnym przekonaniom, nie jest wcale prezentacja i udostępnianie kolekcji.

Ogród Zoologiczny, to nie jest tylko zwierzyniec z wybiegami dla zwierząt, a Ogród Botaniczny, to nie jest tylko park z tabliczkami nazw roślin. Ogrody Zoologiczne i Botaniczne, to instytucje powoływane w oparciu o przepisy Ustawy o ochronie przyrody (Ustawa – tekst jednolity 2021), których pierwszoplanowym celem, wbrew powszechnym przekonaniom, nie jest wcale prezentacja i udostępnianie kolekcji.

Pojęcie ogrodu zoologicznego pojawia się ustawodawstwie ochrony przyrody wraz z uchwaleniem Ustawy z dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody, której art. 46 stanowi, że ogrody botaniczne i zoologiczne obejmuje się ochroną niezbędną do zapewnienia zachowania fauny i flory zagrożonych wyginięciem w stanie naturalnym oraz że Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa określi zasady ochrony i hodowli w ogrodach botanicznych i zoologicznych gatunków, o których mowa w ust. 1.

Dopiero Ustawa z dnia z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody w art. 69 nakłada na ogrody botaniczne i zoologiczne m. in. obowiązki: uczestnictwa w badaniach w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym oraz prowadzenie upraw roślin oraz hodowli zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzenie do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków.

W obecnie obowiązującej Ustawie (Ustawa – tekst jednolity 2021) utworzenie, zniesienie i funkcjonowanie oraz cele ogrodów zoologicznych i botanicznych reguluje rozdział 3, art. 65-72 wspomnianej Ustawy, ale dla potrzeb tego artykułu istotne są art. 67-69:

Art. 67. 1. Utworzenie i prowadzenie ogrodu botanicznego lub zoologicznego wymaga uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. [—-]
Art. 68. 1. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska może cofnąć lub zmienić zezwolenie, o którym mowa w art. 67 ust. 1, jeżeli podmiot, który uzyskał to zezwolenie: [—-]
Art. 69. 1. Do obowiązków podmiotów, które uzyskały zezwolenie, o którym mowa w art. 67 ust. 1, należy:
1) uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym;
2) edukacja w zakresie ochrony gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów, z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej;
3) prowadzenie upraw roślin oraz hodowli zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzenie do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków;
4) przetrzymywanie roślin lub zwierząt w warunkach odpowiadających ich potrzebom biologicznym;
5) prowadzenie dokumentacji hodowlanej.
2. Dokumentacja hodowlana, o której mowa w ust. 1 pkt 5, powinna zawierać następujące dane:
1) datę:
a) dokonania wpisu,
b) dokonania zmiany danych,
c) wykreślenia z dokumentacji hodowlanej;
2) liczbę posiadanych zwierząt;
3) nazwę gatunku w języku łacińskim i polskim, jeżeli polska nazwa istnieje;
4) datę i miejsce urodzenia lub wyklucia zwierzęcia;
5) datę wejścia w posiadanie zwierzęcia oraz źródło jego pochodzenia;
6) płeć zwierzęcia, jeżeli jest możliwa do ustalenia;
7) opis trwałego oznakowania zwierzęcia, jeżeli jest oznakowane;
8) numer i datę wydania zezwolenia na import zwierzęcia do kraju lub zezwolenia na jego pozyskanie albo innego dokumentu stwierdzającego legalność jego pochodzenia.

Sprawdźmy co, w myśl Ustawy, należy do obowiązków ogrodów zoologicznych? Są nimi kolejno:

• uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym;
• edukacja w zakresie ochrony gatunkowej zwierząt z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej;
• prowadzenie hodowli zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzenie do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków;
• przetrzymywanie zwierząt w warunkach odpowiadających ich potrzebom biologicznym;
• prowadzenie dokumentacji hodowlanej.

To jest właśnie szczytna teoria, według której to ogrody zoologiczne powinny być liderami ochrony gatunkowej zwierząt, o której mówi Ustawa. Należy pamiętać, że to jest polska Ustawa o ochronie przyrody, która reguluje kwestie ochrony polskiej przyrody i jeśli Ustawa wspomina o obowiązkach ogrodów zoologicznych (uczestnictwa w badaniach, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym, edukacji w zakresie ochrony gatunkowej zwierząt z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej oraz prowadzenia hodowli zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzenie do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków), to ma na myśli polskie ogrody zoologiczne i polskie (rodzime) gatunki zwierząt. Ustawa nie wyklucza współpracy międzynarodowej, ale nie ma na myśli wszystkich zwierząt na całej Ziemi, a już na pewno nie ma na myśli głównie gatunków zwierząt z obcych stref klimatycznych.

Natomiast praktyka jest taka, że znaczna część polskich ogrodów zoologicznych zachowuje się tak jakby nie podlegały obowiązkom nałożonym przez Ustawę z 2004 roku w zakresie ochrony gatunków zwierząt zagrożonych. Ogrody te ekscytuje w zasadzie wszystko, tylko nie polska fauna. Dotyczy to zarówno edukacji jak również badań naukowych nad gatunkami ginącymi oraz hodowli ex situ i reintrodukcji. Można się o tym przekonać, gdy spróbujemy poszukać informacji o tym jakie instytucje i osoby zajmują się ochroną gatunkową zwierząt zagrożonych w Polsce takich jak np: Żubr (Bison bonasus), Wilk (Canis lupus), Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), Ryś (Lynx lynx), Suseł morengowany (Spermophilus citellus), Głuszec (Tetrao urogallus), Cietrzew (Lyrurus tetrix), Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus).

Okazuje, że wśród nich jest wiele instytucji, takich jak organizacje pozarządowe, Parki Narodowe i jednostki Lasów Państwowych, których podstawowym celem wcale nie jest ochrona gatunkowa zwierząt, a mimo tego prowadzą działania na najwyższym poziomie, w czasie gdy ogrody zoologiczne zmieniają się w schroniska dla cyrkowych kotów, jak np. Ogród Zoologiczny w Poznaniu (Dopierała 2020, Blikowska 2021, Michalkiewicz 2021).

Kiedy sprawdzimy na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska „Programy ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem„, to też nie znajdziemy tam Ogrodów Zoologicznych, tylko organizacje pozarządowe i uczelnię wyższą:

• Krajowy program ochrony kulika wielkiego – przyjęty 18 grudnia 2018 r.
• Krajowy program ochrony dubelta – przyjęty 2 marca 2017 r.
• Krajowy program ochrony orlika krzykliwego w Polsce – przyjęty 4 marca 2016 r.
• Krajowy program ochrony orlika grubodziobego – przyjęty 20 sierpnia 2015 r.
• Krajowy program ochrony błotniaka łąkowego – przyjęty 20 sierpnia 2015 r.
• Krajowy program ochrony morświna – przyjęty 6 listopada 2015 r.

Niestety polskie ogrody zoologiczne zajmują się głównie gatunkami rekomendowanymi przez European Association of Zoos and Aquaria, a nie gatunkami rodzimych zwierząt zagrożonych wyginięciem w Polce. Rada Dyrektorów Polskich Ogrodów Zoologicznych i Akwariów, która nie ma nawet polskojęzycznej strony internetowej, a tylko fragmenty przetłumaczone na potrzeby miejscowych, którzy nie znają jeszcze języka Nowych Panów, w swojej misji, a właściwie „Mission”, w nieco odmienny sposób traktuje to co polska Ustawa o ochronie przyrody traktuje pierwszoplanowo.

Oczywiście nie można twierdzić, że polskie ogrody zoologiczne wcale nie zajmują się rodzimymi gatunkami zagrożonymi, ale jak już to robią (Kruszewicz 2016), to ich rola niestety zwykle nie jest rolą wiodącą, bo słowo „uczestniczą” przewija się nader zbyt często. To uczestnictwo też zbyt często ogranicza się do udostępniania klatek i obsługi, ale do tego nie trzeba ogrodów zoologicznych, bo klatki można też wynająć od zakładów doświadczalnych zwierząt.

Stale dręczy mnie jednak pytanie, dlaczego NGO-sy i inne instytucje muszą wyręczać ogrody zoologiczne w ochronie rodzimych gatunków zwierząt zagrożonych wyginięciem? Czy może dlatego, aby jak np. ten poznański, mogły prowadzić schroniska dla „kotów”?

Źródła

Blikowska Janina 2021. Nowy wybieg dla tygrysów z poznańskiego ZOO. Rzeczpospolita, 04 lipca 2021 roku. (https://www.rp.pl/Spoleczenstwo/307049980-Nowy-wybieg-dla-tygrysow-z-poznanskiego-ZOO.html)
Dopierała Justyna 2020. Tygrysy uratowane przez zoo w Poznaniu pierwszy raz wyszły na nowy wybieg. Głos Wielkopolski, 31 stycznia 2020 roku. (https://gloswielkopolski.pl/tygrysy-uratowane-przez-zoo-w-poznaniu-pierwszy-raz-wyszly-na-nowy-wybieg/ar/c1-14754422)
Kruszewicz Andrzej G. 2011. Rola ogrodów zoologicznych w ratowaniu ginących gatunków i poprawianiu dobrostanu zwierząt nieudomowionych. Przegląd Hodowlany 11, 2011: 8-9. (http://ph.ptz.icm.edu.pl/wp-content/uploads/2016/12/3-Kruszewicz.pdf)
Michalkiewicz Adam 2021. Poznańskie ZOO wyrzucone ze światowego stowarzyszenie. Radny chce zmiany dyrektora. (https://radiopoznan.fm/informacje/pozostale/poznanski-radny-chce-zmiany-dyrektora-zoo)
Rycina: Michalak Paweł 2021. Poznańskie Zoo. Wydawnictwo Miejskie Posnania (https://kultura.poznan.pl/mim/kultura/news/historia,c,8/poznanskie-zoo,164016.html)