Stawrowski: Czy chrześcijanin może być dobrym obywatelem? cz. 1

O ile dotąd życie wspólnoty politycznej, oparte na nierozerwalnym splocie państwa i religii, pozostawało dla jej członków najwyższym celem i ostatecznym punktem odniesienia, o tyle chrześcijanie związek ten wprost zakwestionowali.

 W ich oczach porządek religijny i porządek państwowy nie były już tożsame ze sobą, lecz – przeciwnie – istniały obok siebie jako dwie odrębne, samodzielne rzeczywistości.

Kiedy pierwsi uczniowie Chrystusa wyruszali w świat, aby szerzyć naukę swojego Mistrza, na czele państwa rzymskiego już niemal od stulecia stali imperatorzy. Jednak nawet w okresie rządów najbardziej despotycznych władców duch republiki, wcielony w obyczaje i prawa, nadal wyznaczał horyzonty myślenia obywateli Rzymu. Zresztą władza cezarów, podobnie jak wcześniej królów, nie zawsze bywała tyranią; niektórzy z nich – jak pokazuje historia – potrafili sprawować ją w republikańskim poczuciu odpowiedzialności za wspólnotę. Mogli się w tym oprzeć na trwałości wielu republikańskich instytucji. Solidnym fundamentem państwa pozostawało rzymskie prawo, wciąż panowało też przekonanie – wzmocnione dodatkowo istniejącym systemem wierzeń – że najwyższym powołaniem człowieka jest służba ojczyźnie.

Ten drugi moment należy szczególnie podkreślić. W czasach starożytnych polityka ściśle łączyła się z religią. Czy to w Egipcie, czy w greckichpoleis, czy też w zróżnicowanym etnicznie imperium Rzymu na czele panteonu bóstw odnajdziemy bóstwa opiekuńcze danej wspólnoty. Takie podejście, w którym troskę o swoje państwo utożsamiano ze służbą bogom, było wówczas sprawą powszechną i oczywistą. Z owej zasady – mimo swojego monoteizmu – nie wyłamywali się również Żydzi; „w obowiązującym w tamtych czasach porządku obydwa te wymiary, polityczny i religijny, były absolutnie nierozłączne. Nie istniał ani wymiar «wyłącznie polityczny», ani wyłącznie religijny. Świątynia, Miasto Święte i Ziemia Święta wraz z jej narodem nie były tworami wyłącznie politycznymi, nie były to jednak także rzeczywistości wyłącznie religijne. Gdzie w grę wchodziły świątynia, naród i Ziemia, tam istniały również religijne podstawy polityki i jej religijne konsekwencje. Obrona «miejsca» i «narodu» stanowiła w gruncie rzeczy problem religijny, ponieważ chodziło tu o dom Boży i lud Boży”¹.

Ferment

Przesłanie, które przyniosło ze sobą chrześcijaństwo, stanowiło w ówczesnym świecie istotne novum. Nie tylko odsłaniało nieznane dotąd oblicze Boga, ale w konsekwencji prowadziło do zupełnie innego postrzegania wartości porządku politycznego oraz sensu postawy obywatelskiej. Nic więc dziwnego, że budziło u wielu niezrozumienie, sprzeciw i agresję. Owszem, prześladowania chrześcijan bywały niekiedy spowodowane intrygami władców (przykładem Neron, który zrzucił na nich winę za pożar Rzymu²), jednak istotnym źródłem konfliktu pozostawała chrześcijańska wizja rzeczywistości, której nie można było łatwo pogodzić z dotychczasowym wyobrażeniem tego, co dla państwa i jego obywateli najważniejsze i najbardziej święte. Represje wobec Kościoła, które rozpoczęły się na wielką skalę po edykcie cesarza Decjusza z 249 roku³ i trwały z przerwami przez ponad pół wieku, aż po panowanie Dioklecjana i Maksymina Dai, były zarządzane przez kolejnych władców w imię ochrony istniejącego porządku, zagrożonego przez tych, którzy najwyższe dobro odnajdywali gdzie indziej. Trudno nie dostrzec, że podejmujący te represyjne działania imperatorzy starali się troszczyć – ewidentnie w duchu republikańskim – o pomyślność swojego państwa i jego obywateli⁴.

Na czym polegał ferment, który chrześcijaństwo wniosło w ówczesny świat? O ile dotąd życie wspólnoty politycznej, oparte na nierozerwalnym splocie państwa i religii, pozostawało dla jej członków – zarówno władców, jak i obywateli – najwyższym celem i ostatecznym punktem odniesienia, o tyle chrześcijanie związek ten wprost zakwestionowali. W ich oczach porządek religijny i porządek państwowy nie były już tożsame ze sobą, lecz – przeciwnie – istniały obok siebie jako dwie odrębne, samodzielne rzeczywistości. Co więcej, w porównaniu do wymiaru religijnego porządek państwowy został ewidentnie zdegradowany. Patrząc z perspektywy osób odpowiedzialnych za losy wspólnoty politycznej rodziło to zasadniczą wątpliwość: czy wyznawca Chrystusa może być w ogóle lojalnym i ofiarnym obywatelem państwa?⁵ Od rozwiania tej wątpliwości zależał poniekąd dalszy los chrześcijan w imperium rzymskim. Ojcowie i apologeci Kościoła, mierząc się z tym wyzwaniem, musieli najpierw sami sobie odpowiedzieć na pytanie, na czym miałaby polegać specyfika chrześcijańskiego podejścia do państwa i polityki.

Zbigniew Stawrowski (ur. 1958), filozof polityki, profesor w Instytucie Politologii UKSW oraz Instytucie Studiów Politycznych PAN, dyrektor Instytutu Myśli Józefa Tischnera w Krakowie. Autor książek: „Państwo i prawo w filozofii Hegla” (1994), „Prawo naturalne a ład polityczny” (2006), „Niemoralna demokracja” (2008), „Solidarność znaczy więź” (2010). Stały współpracownik „Rzeczy Wspólnych”.