Specjalne Prawa Ciągnienia w drodze do unii walutowej

Walka o pieniądz torowała w Europie drogę wydarzeniom, których efektem było utworzenie unii gospodarczo-walutowej. Jednak na konferencji w Bretton Woods (1944 r.) mało kto przypuszczał, że umożliwią one powstanie EWG, a potem UE i strefy euro.

  W cyklu poświęconym „walce o pieniądz” dotarliśmy do wydarzeń z lat siedemdziesiątych XX w.

W skonstruowanym na konferencji w Bretton Woods (1944 r.), powojennym systemie walutowym świata, powołano Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (MBOiR), zwany Bankiem Światowym. MFW umożliwia krajom do niego należącym nabywanie walut zagranicznych na pokrycie salda bieżącego bilansu płatniczego w zamian za walutę tych krajów. Zaś zadaniem MBOiR jest udzielanie swym członkom długoterminowych pożyczek na okres od 15 do 25 lat. Członkiem  MBOiR może być państwo będące członkiem MFW.

Polska była członkiem MFW w latach 1944-1950. Reaktywowała swoje członkostwo w maju 1986 r. 

Na Konferencji, zainicjowanej przez władze amerykańskie, wypracowano nowy system pieniężny, zwany systemem z Bretton Woods, mający zapobiegać chaosowi walutowemu. Stworzenie tych instytucji było – zdaniem tych władz – konieczne dla rekonstrukcji systemu finansowego i handlowego na świecie.

Trzecim kluczowym elementem nowego ładu gospodarczego był Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), utworzony w 1947 r., a w 1994 r. przekształcony w Światową Organizację Handlu (WTO: World Trade Organisation).

Zmiany gospodarcze, jakie zaszły po II wojnie światowej w Europie, znacznie wzmocniły pozycję USA. Kiedy kraje Europy Zachodniej zmagały się z chroniczną deficytowością bilansów handlowych i tzw. głodem dolarowym, USA odnotowywały w kolejnych latach powojennych nadwyżki w bilansie handlowym. W 1949 r. zapas złota osiągnął tam nie notowany nigdy wcześniej poziom – 25 mld dolarów (według: Wiesław Iskra (red.): „Międzynarodowe stosunki gospodarcze”, Fundacja Innowacja WSSE, str. 273).

Zasady działania MFW odzwierciedlały – wielkością udziałów – decydujący głos USA i nawiązywały do systemu waluty złotej. Ponieważ po II wojnie światowej rząd amerykański intensywnie rozwijał swój program wydatków i inwestycji zagranicznych (American Challenge), dolar amerykański relatywnie szybko stał się kluczową walutą systemu, głównym miernikiem wartości, walutą rezerwową, środkiem tezauryzacji i walutą rozliczeń międzynarodowych. Dolar, jako jedyny, był wymienialny na złoto po stałym kursie parytetowym. Depozyty dolarowe były zawsze akceptowane w wymianie na inną walutę.

Pozostali członkowie MFW zostali zobowiązani do wprowadzenia wymienialności swych walut oraz ustalenia kursu parytetowego wobec złota lub dolara. Kurs rynkowy mógł się odchylać jedynie o 1% w górę lub w dół od kursu parytetowego. W przypadku istotnej, wedle oceny MFW, nierównowagi bilansu płatniczego, możliwa była korekta kursu walutowego, tj. dewaluacja lub rewaluacja.

W taki sposób Stany Zjednoczone stały się odpowiedzialne za stabilność światowego systemu z Breton Woods. System ten funkcjonował sprawnie do I połowy lat sześćdziesiątych XX w. – pomimo, że siła nabywcza dolara, liczona wg. cen hurtowych w okresie 1937-1967 zmniejszyła się o ok. 55%, a rezerwy złota USA zmniejszały się z 22,9 mld dolarów w 1957 r. do 10 mld dolarów w 1971 r.

Uwaga! Zasoby złota o wartości 10 mld dolarów stanowiły poziom minimalny rezerwy strategicznej Waszyngtonu (według H. Cywiński: „Z dziejów pieniądza na świecie”, Krajowa Agencja Wydawnicza 1986 r., str. 144, 146).

W następnych latach relacje te kształtowały się coraz bardziej niekorzystnie, m.in. z powodu inflacji w USA, która prowadziła wprost do deficytu budżetowego i płatniczego tego kraju oraz powodowała straty w krajach utrzymujących rezerwy w dolarach. W 1971 r. dewaluacja spowodowała obniżenie międzynarodowej wartości kursu dolara o ok. 10 procent.

Do lipca 1973 r. łączny spadek kursu „płynnego dolara” – odpowiadający właściwej kwocie dewaluacji od wiosny 1971 r. – wyniósł ok. 25 procent (por. Wiesław Iskra (red.): „Międzynarodowe stosunki gospodarcze”, Fundacja Innowacja WSSE, str. 274). W 1973 r. europejskie banki centralne zagroziły, że wymienią sporą część swoich potężnych zasobów dolarowych na złoto. Wówczas prezydent USA Richard Nixon odszedł całkowicie od złota (Bartłomiej Podolski: „Skąd się biorą kryzysy”, Fijor Publishing, Chicago, Warszawa 2010, str. 280).

 Sytuacja ta otworzyła nowy rozdział w historii międzynarodowych stosunków pieniężnych. Na dorocznym posiedzeniu członków MFW w 1969 r. podjęto decyzję o wprowadzeniu w życie Specjalnych Praw Ciągnienia (SDR: Special Drawning Rights) jako nowego, bezgotówkowego, międzynarodowego środka płatniczego. W żargonie technicznym zaciąganie kredytu w MFW określa się słowami „zwykłe prawo ciągnienia”. Stąd dla nowej waluty, służącej do udzielania kredytu członkom MFW na wyrównywanie salda bilansu płatniczego, wymyślono termin „specjalne prawo ciągnienia”.

Początkowo SDR został wyrażony w jednostkach monetarnych, których parytet był równoważny ówczesnemu parytetowi dolara USA. Od 1974 r. wartość SDR wyznaczał „koszyk” 16 wybranych walut, a od 1981 r. „koszyk” 5 najsilniejszych walut. W ten sposób zapoczątkowano kreowanie międzynarodowej waluty, której zadaniem było wyrównywanie niedostatku złota.

System z Breton Woods załamał się na początku lat 70. XX w.

Giełdy walutowe przeszły w 1973 r. na system kursów płynnych. Był to formalny koniec stabilizacji kursów walutowych w ramach systemu z Breton Woods. Równocześnie z destabilizacją kursów walutowych nadchodziły czasy pieniądza papierowego. O rozmiarach jego emisji (lub kreowania – w przypadku bezgotówkowego środka płatniczego) decydowano bez skrępowania przepisami uzależniającymi masę pieniądza od zasobów złota. Wartość pieniądza zaczęła być wyznaczana tym, co można za niego kupić. Im więcej można było kupić, tym większą wartość miał pieniądz. Stąd, pomimo kryzysu lat 70. dwudziestego wieku, dolar pozostał kluczową walutą w gospodarce światowej.

Detronizacja złota i hegemonia dolara przynosiła gospodarce amerykańskiej korzyści wynikające z renty menniczej (senioratu) i możliwości kredytowania deficytów. Możliwości uzyskania tego typu korzyści mogły być jednym z powodów, dla którego kraje EWG już od końca lat 60. XX w. planowały utworzenie unii monetarnej. Co nie znaczy, że inne argumenty nie miały znaczenia. Jeden z ważniejszych powstał już na początku lat 60. XX w. Była nim teoria optymalnego obszaru walutowego.

Twórcami teorii optymalnego obszaru walutowego byli: R. Mundell, R. McKinnon, P. Kenen. Zgodnie z ich koncepcją, wzrost wzajemnych obrotów handlowych krajów z integrującego się regionu jest ważnym (choć nie jedynym) elementem przemawiającym za utworzeniem unii monetarnej.

Za warunek wstępny, umożliwiający efektywne funkcjonowanie unii monetarnej, Robert Mundell uznał mobilność czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej. Peter Kenen podkreślał znaczenie dywersyfikacji  produkcji i eksportu.

Wraz z rozwojem teorii ekonomii i doświadczeń związanych z funkcjonowaniem gospodarki wspólnotowej w globalnej gospodarce światowej, swobodnym przepływem kapitału wywołującym rewolucyjne zmiany w systemie bankowości oraz usług finansowych, teorie optymalnych obszarów walutowych ulegały modyfikacjom.

Dziś możemy powiedzieć, że modyfikacje te zależały w dużej mierze od politycznych potrzeb kilku procent tych, którzy rządzą światem.

Przypomnę, że w moim cyklu dotyczącym "walki o pieniądz" ukazały się już notki:

"Pieniądz a natura ludzka": http://kontra.nowyekran.pl/post/73211,pieniadz-a-natura-ludzka

"Pójdziesz na szafot jak Robespierre?": http://kontra.nowyekran.pl/post/73394,pojdziesz-na-szafot-jak-robespierre

"Złoty wiek w obronie wartości monety": http://kontra.nowyekran.pl/post/73765,zloty-wiek-w-obronie-wartosci-monety

"Walutowy cud. Pieniądz oparty na hipotece?": http://kontra.nowyekran.pl/post/74055,walutowy-cud-pieniadz-oparty-na-hipotece

Wkrótce ukażą się kolejne odcinki cyklu.