Rola apiterapii w żywieniu i leczeniu

W ciągu ostatnich lat można zaobserwować na świecie wzrastające zainteresowanie produktami pszczelimi, stosowanymi zarówno w pełnowartościowym odżywianiu, profilaktyce chorób związanych z narastającym zjawiskiem schorzeń cywilizacyjnych oraz w zapobieganiu i leczeniu wielu jednostek chorobowych. Udział produktów pszczelich w racjonalnym odżywianiu ma na celu przywrócenie człowiekowi właściwej równowagi biologicznej, utraconej przez rozwój cywilizacji, skażenie i degradację środowiska naturalnego. Zagrożenie współczesnego człowieka coraz większą liczbą tzw. chorób cywilizacyjnych i chorób uwarunkowanych ekologicznie zmusza ludzkość obecnej doby do poszukiwania bardziej skutecznych sposobów i metod zarówno profilaktyki jak i leczenia – metod wolnych od chemii, od żywności wysoko przetworzonej lub żywności suplementowanej. Szczególnie w ostatnich latach zwraca się wiele uwagi na zdrowe żywienie i zdrową żywność. Nowoczesny pogląd na problemy zdrowia człowieka polega przede wszystkim […]

W ciągu ostatnich lat można zaobserwować na świecie wzrastające zainteresowanie produktami pszczelimi, stosowanymi zarówno w pełnowartościowym odżywianiu, profilaktyce chorób związanych z narastającym zjawiskiem schorzeń cywilizacyjnych oraz w zapobieganiu i leczeniu wielu jednostek chorobowych. Udział produktów pszczelich w racjonalnym odżywianiu ma na celu przywrócenie człowiekowi właściwej równowagi biologicznej, utraconej przez rozwój cywilizacji, skażenie i degradację środowiska naturalnego. Zagrożenie współczesnego człowieka coraz większą liczbą tzw. chorób cywilizacyjnych i chorób uwarunkowanych ekologicznie zmusza ludzkość obecnej doby do poszukiwania bardziej skutecznych sposobów i metod zarówno profilaktyki jak i leczenia – metod wolnych od chemii, od żywności wysoko przetworzonej lub żywności suplementowanej. Szczególnie w ostatnich latach zwraca się wiele uwagi na zdrowe żywienie i zdrową żywność.

Nowoczesny pogląd na problemy zdrowia człowieka polega przede wszystkim na profilaktyce. Profilaktyka medyczna jest więc nową dziedziną wiedzy, której działalność zmierza nie tylko do zapobiegania rozwojowi chorób, ale dąży też do zapobiegania powstawania zjawisk niekorzystnych dla zdrowia, zarówno w środowisku bytowania, jak i w środowisku pracy człowieka. Zajmuje się wreszcie indywidualizacją rozwiązań dla określonych grup chorych np profilaktyki chorób układu krążenia, chorób przewodu pokarmowego czy profilaktyki chorób neurodegeneracyjnych takich jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona.

Wyniki nowoczesnych badań wieloośrodkowych, ale i stare praktyki uwidaczniają coraz bardziej, jak ważną rolę mogą spełnić produkty pszczele zarówno w profilaktyce jak i leczeniu wielu dolegliwości trapiących współczesnego człowieka. Problematyką budzącą rosnące zainteresowanie jest ocena zawartości w produktach pszczelich aktywnych biologicznie składników takich jak: białka, aminokwasy, witaminy, nukleotydy, węglowodany, enzymy, bioflawonoidy, betakaroten, fitosterole, hormony, czynniki wzrostu, mikro – i makro elementy, których obecność sprawia, że stają się one znacznie bliższe człowiekowi, niż preparaty syntetyczne. Produkty pszczele są znane i wykorzystywane od dawna, jednak dopiero w ostatnim trzydziestoleciu apiterapia stała się przedmiotem udokumentowanych badań naukowych. Współczesna farmakologia dała medycynie potężną broń w walce z chorobami. Dzięki nowoczesnym środkom leczniczym wydłużyła się przeciętna długość ludzkiego życia. Zjawisko „eksplozji leków” spowodowało jednak także negatywne skutki – okazało się, że leki wywołują wiele ciężkich chorób. Zainteresowanie apiterapią i jej rosnące rozpowszechnienie jest w tej sytuacji w pełni uzasadnione, przede wszystkim ze względu na niemal całkowite bezpieczeństwo jej stosowania. Produkty pszczele to bardzo nowoczesne wieloskładnikowe produkty naturalne niezbędne do właściwego przebiegu podstawowych reakcji życiowych. Należą do nich: miód pszczeli, pszczeli pyłek kwiatowy i uzyskane z niego ekstrakty, pierzga, propolis, mleczko pszczele oraz jad pszczeli. W ostatnich latach pojawiło się nie tylko wiele nowych leków pochodzenia pszczelego, lecz także nowe poglądy na temat roli produktów pszczelich w przeciwdziałaniu procesom patologicznym organizmu. Powstały nowe hipotezy dotyczące regulacji tych procesów i mechanizmów ich modyfikacji podczas doświadczalnej lub praktycznej apiterapii. W niniejszym artykule omawiamy produkty dobrze znane, o sprawdzonej naukowo i praktycznie wartości profilaktycznej i leczniczej.

MIÓD PSZCZELI ma zastosowanie w terapii stanów patologicznych układów: krążenia, oddechowego, pokarmowego i moczowego, w chorobach skóry i błon śluzowych, przy żylakach odbytu oraz w niektórych schorzeniach ginekologicznych, w leczeniu dróg oddechowych, nerek, wątroby, wrzodów żołądka i dwunastnicy. Stosuje się go od dawna w schorzeniach serca i układu krążenia, wykazuje bowiem działanie kardiotonizujące, stymulujące i odżywcze dla pracującego mięśnia sercowego. Dzięki dużej zawartości cukrów prostych – glukozy i fruktozy (powyżej 70%), jest produktem łatwo przyswajalnym przez organizm i nieobciążającym mięśnia sercowego. W wyniku spalania egzogennej glukozy na poziomie komórki powstaje dwutlenek węgla i woda oraz wyzwala się energia niezbędna do pracy serca. Fruktoza zazwyczaj magazynowana jest w wątrobie w postaci glikogenu, który stanowi rezerwę energetyczną organizmu. Sole mineralne zawarte w miodzie mają istotny wpływ na procesy krążenia krwi i oddychania komórkowego. Warto dodać, że stężenie niektórych soli mineralnych w miodzie zbliżone jest do ich stężenia w surowicy krwi człowieka. Z tego względu roztwory miodu po odbiałczeniu mogą być podawane bezpośrednio do krwi (np. preparaty Melven, Egrosio). Potas, pierwiastek, który wpływa na prawidłowy rytm serca, zmniejszając jego napięcie i częstość skurczów, występuje w miodzie w ilości 31-36 mg. Istotne znaczenie dla wyjaśnienia korzystnego wpływu miodu na serce miało odkrycie w tym produkcie tzw. czynnika glikutylowego, występującego również w mleczku pszczelim, utożsamianego przez wielu autorów z acetylocholiną. Stwierdzono, że czynnik ten kieruje gospodarką węglowodanowo-tłuszczową w mięśniu sercowym i innych mięśniach, jak również reguluje pracę serca.

Rośliny, z których pochodzi miód określają jego właściwości medyczne. W medycznym stosowaniu miodu chodzi o to, ażeby wybrać właściwy jego rodzaj, gdyż działanie zależy od zawartego w miodzie nektaru lub spadzi i tak np. miód lipowy szczególnie dobrze przeciwdziała suchemu kaszlowi, wykazuje działanie przeciwgorączkowe i napotne. Jest też miodem o wysokiej aktywności antybiotycznej, stąd zalecany jest w przeziębieniach, anginach, w stanach zapalnych zatok przynosowych, dróg moczowych i schorzeniach reumatycznych. Pomocniczy jest również w stanach nerwicowych. Podczas gdy miód spadziowy zawiera więcej enzymów, biopierwiastków i witamin z grupy B niż inne miody jest zatem pomocny przy leczeniu schorzeń dróg oddechowych, stawów i skóry.

PYŁEK KWIATOWY, to męskie komórki rozrodcze produkowane przez kwiaty i przynoszone do ula przez pszczoły zbieraczki w postaci obnóży. Pyłek jest bez wątpienia najwartościowszym, odżywczym produktem roślinnym. Zawiera białka i aminokwasy, cukry proste i złożone, tłuszcze, sterole, flawonoidy, karotenoidy, nukleoproteidy, witaminy i sole mineralne. Białko pyłku kwiatowego obfituje w aminokwasy: egzogenne, niezbędne dla organizmu i endogenne, syntetyzowane w ustroju człowieka. Pyłek kwiatowy jest także wielkim rezerwuarem witamin i bioflawonów. Występują w nim prowitamina A, witamina C, E, kwercetyna, a więc tzw. przeciwutleniacze, zawiera także witaminy: B1, B2, B3, B6, B12, PP i kwas foliowy. Pyłek, to w pełni naturalny produkt. Skuteczność pyłku została zbadana i potwierdzona przez naukowców i lekarzy. Działa on jako środek wzmacniający i poprawiający ogólną kondycję organizmu. Oddziałuje korzystnie na krwiobieg, wzmacnia system naczyniowy, reguluje ciśnienie krwi, zapobiega zawałom serca, u chorych na cukrzycę obniża poziom cukru, z powodzeniem jest stosowany w chorobach wątroby i przewodów żółciowych, osoby z niedoborem wagi odzyskują prawidłowy ciężar ciała, natomiast osoby z nadwagą tracą na wadze. Zaleca się stosowanie pyłku w zaburzeniach trawienia i przemiany materii oraz w okresie klimakterium. Stosowany jest również w stanach wyczerpania, zmęczenia i w nerwicach, w stanach osłabienia i dolegliwościach wieku starczego (choroba gruczołu krokowego), sprzyja przekrwieniu mózgu, polepsza zdolność myślenia, poprawia wzrok, zapobiega wypadaniu włosów, poprawia ich porost, leczy schorzenia wątłych i anemicznych dzieci, powoduje przyrost czerwonych ciałek krwi, poprawia apetyt, powoduje lepszy wzrost.

Jedną z cech współczesnej farmakoterapii jest wzrost zużycia leków stosowanych przewlekle. W tym świetle szczególnego znaczenia nabiera problem toksycznego, polekowego uszkodzenia wątroby. Wątroba jest narządem najbardziej narażonym na bezpośredni kontakt z lekiem i fakt ten budzi wzrastający niepokój. Polekowe uszkodzenia wątroby a szczególnie przebiegające ze stłuszczeniem bądź z zaburzeniami bilirubiny urastają do bardzo ważnego problemu współczesnej farmakoterapii. W badaniach wykazano, ze pyłek kwiatowy oraz jego ekstrakty ma działanie hipolipidemiczne, hipocholesterolowe oraz hepatoprotekcyjne. Wyniki najnowszych badań nad hepatoprotekcyjnym działaniem ekstraktu z pyłku kwiatowego dowodzą, że wykazuje on wybitnie wyważony wpływ ochronny na komórkę wątrobową w warunkach masywnej intoksykacji lekami hepatotoksycznymi. Dowodzi tego normalizacja poziomów enzymów wskaźnikowych uszkodzenia miąższu wątroby tj. AlAT i LDH. Zapobiega on również degeneracyjnym zmianom hepatocytów oraz mitochondriów, pozostając bez wpływu na wewnątrzkomórkowe rozmieszczenie glikogenu. Brak toksyczności bezpośredniej, naturalne pochodzenie oraz wysoka aktywność hepatoprotekcyjna   pyłku kwiatowego uprawniają do jego aplikacji w tzw. wybiórczej apiterapii uszkodzeń wątroby.

Pyłek można stosować codziennie i przez cały rok. Kuracja pyłkowa powinna trwać co najmniej jeden miesiąc. Pyłek należy spożywać najpóźniej kwadrans przed posiłkiem popijając go ciepłą wodą. Dzienna dawka pyłku w kuracji pyłkowej wynosi 20-30 gramów dla osoby dorosłej. Dzieciom należy podawać 1 łyżeczkę dziennie.

PIERZGA (przetworzony przez pszczoły i zakonserwowany miodem pyłek magazynowany w plastrach jako zapas pożywienia dla larw pszczelich i młodych pszczół) jest bogata w witaminy, enzymy i sole mineralne. Ponadto mogą się w niej znajdować związki o działaniu antybakteryjnym, będące produktami metabolizmu bakterii mlekowych. Bakterie z rodzaju Lactobacillus wyizolowane z pierzgi wykazują dość szeroki zakres działania bakteriostatycznego na szereg chorobotwórczych dla człowieka bakterii z gatunku Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa czy Salmonella enteritidis. Warto dodać, że niektóre szczepy bakterii kwasu mlekowego syntetyzują nadtlenek wodoru, i to w stężeniach hamujących wzrost bardzo wielu szczepów patogennych dla człowieka.

MLECZKO PSZCZELE zawiera ponad 120 związków chemicznych i biopierwiastków. Do najważniejszych należą: gliko-, lipo- i nukleoproteidy, kwasy nukleinowe (RNA, DNA), aminokwasy (alanina, arginina, kwas asparaginowy, kwas glutaminowy, cystyna, glicyna, histydyna, leucyna, izoleucyna, lizyna, metionina, fenyloalanina, prolina, seryna, treonina, tyrozyna, tryptofan, walina, asparagina, tauryna, cysteina, kwas -aminomasłowy i inne), fosfolipidy (lecytyny, kefaliny), sterole (stigmasterol, sitosterol, cholesterol). Z hormonów znaleziono m. in. Acetylocholinę i jej prekursora cholinę, w mniejszej ilości hormony płciowe, z enzymów natomiast amylazę, inwertazę, proteazy oksydazy, kwaśną fosfatazę i inne. Na uwagę zasługuje znacznie większa niż w innych produktach pszczelich zawartość jednej z witamin – kwasu pantotenowego. Ponadto w mleczku znajduje się kwas nikotynowy, witamina PP, w mniejszych ilościach inozytol, witaminy B₁, B₂, B₆, B₁₂, H, kwas foliowy, w ilościach śladowych witamina C oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K), jak również liczne składniki mineralne: żelazo, wapń, mangan, nikiel, krzem, kobalt, chrom, bizmut, arsen, sód, potas, glin, cynk, miedź, magnez, siarka, fosfor, chlor, brom i inne – łącznie 22 pierwiastki.

Mleczko pszczele jest produktem wykazującym w równym stopniu właściwości odżywcze, biotyczne i immunorekonstruujące. Właściwości odżywcze mleczka uzasadnia bogactwo zawartych w nim substancji białkowych (włącznie z egzogennymi aminokwasami), łatwo przyswajalnych węglowodanów, witamin, makro-i mikroelementów oraz różnych substancji czynnych biologicznie. W wieloośrodkowych badaniach klinicznych wykazano, że kuracja mleczkiem pszczelim korzystnie wpływa na stan tętnic w miażdżycy oraz normalizuje ciśnienie krwi. Zadowalające wyniki uzyskano w leczeniu preparatami z mleczka schorzeń obwodowych naczyń krwionośnych, takich jak zapalenie żył, zapalenie zarostowo-zakrzepowe, żylaki podudzi, żylaki odbytu. Interesujące są obserwacje dotyczące wpływu mleczka pszczelego na ośrodkowy układ nerwowy. Obecny w tym produkcie kwas                       -aminomasłowy bierze udział w transmisji impulsów nerwowych. Mleczko pszczele działa przeciwbakteryjnie na różne szczepy Gram+ i Gram-. Stwierdzono również jego hamujący wpływ na rozwój Candida albicans i Aspergillus niger – drożdżaków i pleśni patogennych dla człowieka. Działanie przeciwdrobnoustrojowe mleczka wykazano także w odniesieniu do wirusa opryszczki Herpes simplex i grypy typu A i B oraz pełzaka czerwonki Entamoeba histolytica.

Najbardziej wartościowe jest liofilizowane mleczko pszczele. Przyjmuje się je raz dziennie, dawka dla dorosłych to 40-100 mg mleczka liofilizowanego lub 100-300 mg mleczka świeżego. W krajach produkujących od dawna preparaty z mleczka zalecane dawki dzienne są znacznie wyższe (we Francji 250-500 mg, w Japonii nawet 450-1000 mg). Stosowanie wyższych od przeciętnych dawek mleczka wymaga jednak kontroli lekarza. Szczególną ostrożność powinni zachować chorzy na astmę oskrzelową. Alergia na mleczko pszczele zdarza się wprawdzie rzadko, ale jest możliwa. Objawy uczulenia (nieżyt nosa, zapalenie spojówek, świąd skóry, skurcz oskrzeli) mogą wystąpić po 0,5-2 godzinach od chwili podania mleczka. Przed rozpoczęciem kuracji należy bezwzględnie wykonać test, przyjmując niewielką ilość leku i obserwując reakcję organizmu przez następne 24 godziny.

PROPOLIS (kit pszczeli) uzyskiwany przez pszczelarzy w postaci surowca zawiera ok. 50% ciał balastowych i zanieczyszczeń chemicznych. Otrzymany z niego ekstrakt alkoholowy jest bardzo bogaty w naturalne składniki biologicznie czynne. Ta aktywność biologiczna, ale i farmakologiczna propolisu łączy się jednak z koniecznością jednoczesnego rozwiązania wielu problemów teoretycznych i praktycznych. Istniejące bowiem trudności w interpretacji efektów leczniczych propolisu związane są z niewyjaśnionym dotąd mechanizmem jego działania w często rozbieżnych patogenetycznie schorzeniach. Rzutuje to nie tylko na wyznaczanie właściwych wskazań do jego stosowania, ale również na dobór odpowiednich dawek lub stężeń w praktycznej apiterapii.

Badania nad aktywnością farmakologiczną propolisu są prowadzone od wielu lat na całym świecie, głównie w krajach Ameryki Południowej (Brazylia) i Europy (Bułgaria, Polska, Rosja, Rumunia). Badania te dostarczyły niezwykle cennych informacji o tym preparacie, który wykazał się w leczeniu niektórych schorzeń zaskakująco korzystnymi wynikami. Cytowane w piśmiennictwie doniesienia o leczniczych efektach propolisu nie są jednoznaczne, a wyniki badań wielu autorów, często różne – stanowią przedmiot wielu kontrowersji. Aktywność biologiczną propolisu najdokładniej zbadano w aspekcie działania przeciwdrobnoustrojowego. Jego działanie bakteriostatyczne i bakteriobójcze wykazano w stosunku do większości znanych i groźnych szczepów chorobotwórczych, takich jak m. in. Staphylococcus aureus, Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae, Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Proteus mirabilis i Candida albicans. Propolis zdecydowanie nasila aktywność przeciwbakteryjną wielu antybiotyków wobec drobnoustrojów chorobotwórczych opornych na ich działanie. Wykazano również jego działanie hamujące na wirusy grypy i żółtaczki zakaźnej. Aktywność biologiczna oraz skuteczność działania leczniczego propolisu jest wynikiem synergizmu farmakologicznego tego wieloskładnikowego naturalnego preparatu pszczelego. Zakres swego działania, zbliżony do nowoczesnych środków energizujących o cechach immunoregulacyjnych i reparacyjnych, zawdzięcza propolis niezwykle bogatemu składowi.

Wielokierunkowe działanie propolisu uzasadnia celowość jego stosowania m. in. w chorobach przewlekłych i wyniszczających ze zmienionym metabolizmem i niedoborami, najczęściej żelaza, ale również pirydoksyny, ryboflawiny, kwasu foliowego, miedzi, selenu czy aminokwasów. Propolis znakomicie pokrywa zwiększone zapotrzebowanie na substraty budulcowe w okresie wzrostu i rekonwalescencji, jest również najbezpieczniejszym sposobem uzupełniania ustrojowych niedoborów żelaza drogą doustną w niedokrwistościach będących wynikiem schorzeń uogólnionych. Szczególnie interesujące i zasługujące na uwagę są jego wybiórcze właściwości ochronne w schorzeniach przewodu pokarmowego, zwłaszcza u osób dotkniętych chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy. Wyniki badań doświadczalnych nad protekcyjnymi własnościami propolisu pozwalają stwierdzić, że wykazuje on znakomite działanie ochronne w doświadczalnych wrzodach trawiennych, przewyższające znacznie efekty działania cymetydyny czy maaloksu. Upoważnia to do wysunięcia propozycji wprowadzenia propolisu do praktyki klinicznej i badań prospektywnych tej aktywności.

JAD PSZCZELI jest wieloskładnikową mieszaniną biologicznie czynnych związków i zawiera m.in.:

• Enzymy: fosfolipazę A, hialuronidazę, lizofosfolipazę i glikozydazę
• Peptydy: melittinę, apaminę i inne

Głównym składnikiem jadu jest melittina-peptyd złożony z 26 aminokwasów. Zawartość melittiny w jadzie stanowi około 50% suchej masy. Liczne prace z niezależnych ośrodków udokumentowały silne, przeciwzapalne działanie peptydów występujących w jadach. Przeciwzapalne działanie jadów wiąże się z jego silnym działaniem przeciwutleniającym, hamującym działanie lipidów. Melittina i fosfolipaza A działają synergicznie w efekcie przeciwzapalnym i hamują również powstawanie nadtlenków granulocytów obojętnochłonnych oraz makrofagów, które uczestniczą w zapaleniach lokalnych. Melittina stymuluje uwalnianie adrenokortykotropin i beta-endorfin, zwiększając wydzielanie hormonów działających przeciwzapalnie.

Stwierdzono także, że melittina hamuje wzrost komórek nowotworowych. Wykazuje również istotne działanie przeciwbakteryjne, antymalaryczne, antywirusowe, przeciwpasożytnicze i insektobójcze. Działanie przeciwwirusowe polega na wchodzeniu w struktury RNA niektórych wirusów. Obserwowano powstawanie mutantów z melittiną, które uległy degeneracji z wydatnym zmniejszeniem współczynnika namnażania. Ponieważ jad pszczeli stanowi mieszaninę biologicznie czynnych substancji, praktyczne jego wykorzystanie do produkcji preparatów leczniczych uwarunkowane jest możliwością standaryzacji tego surowca.

Jad pszczeli znajduje zastosowanie głównie w schorzeniach reumatycznych, alergicznych oraz w leczeniu trudno gojących się blizn pooperacyjnych. Leczenie polega na podawaniu jadu w maściach, iniekcjach lub na poddawaniu chorego żądleniu przez pszczoły. Ten sposób apitoksynoterapii wykorzystywany jest najczęściej w zespole chorób reumatoidalnych, nerwobólach, niektórych chorobach układu krążenia i chorobach skóry. Leczenie jadem pszczelim winno być prowadzone pod ścisłą kontrolą lekarza z uwagi na możliwość wystąpienia silnych i gwałtownych odczynów anafilaktycznych. Jad pszczeli wykazuje również znakomite działanie przeciwbakteryjne. W stosunku do testowego szczepu Staphylococcus aureus wartość najniższego stężenia jadu pszczelego wynosi 6,2 µg/ml.

Od lat obserwuje się napływ do Polski specyfików na bazie produktów pszczelich z państw, gdzie zostały one dużo wcześniej wprowadzone do obrotu, dlatego też mając na uwadze niezwykłą aktywność i skuteczność oraz stosunkowo niskie koszty naturalnych produktów pszczelich, należy położyć nacisk na promocję rodzimych preparatów, których na polskim rynku pojawia się coraz więcej. Produkty pszczele są obecnie coraz bardziej doceniane i szerzej stosowane w medycynie naturalnej, która powinna rozwijać się równolegle z dominującą medycyną konwencjonalną.

Elementarnym warunkiem efektywności apiterapii jest właściwa wiedza zarówno lekarzy, jak i farmaceutów. Winni oni otrzymywać lepsze i wszechstronniejsze wykształcenie w zakresie apiterapii, przy czym należy im zapewnić możliwość stałego dokształcania się. Tylko bowiem merytoryczna wiedza lekarza umożliwi szersze wykorzystywanie apiterapii oraz pozwoli znaleźć właściwą równowagę między stosowaniem leków syntetycznych i naturalnych. Z powodu braku informacji przeciętny lekarz ma poważne trudności z właściwym wyborem leków pochodzenia pszczelego. Dlatego też należy zainicjować współpracę na linii Polski Związek Pszczelarski – Izby Lekarskie – Izby Aptekarskie – producenci.

Prof. dr hab. Ryszard Czarnecki

Uniwersytet Jagielloński

Collegium Medicum

Ekspert ds. Apiterapii