Klauzula rebus sic stantibus, czyli kursy walut – nadzwyczajna zmiana stosunków

Część pierwsza opowieści Zbigniewa Falickiego, twórcy strony leasingpokrzywdzeni.pl, o leasingu i jego meandrach

Art. 3571 k.c. – Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.

Klauzula rebus sic stantibus (łac. – ponieważ sprawy przybrały taki obrót) jest instytucją prawną uregulowaną w wyżej cytowanym art. 3571 k.c. Przywrócenie tej klauzuli do kodeksu cywilnego nie oznacza całkowitego złamania zasady pacta sunt servanda. Przepis ten wskazuje, że może mieć on zastosowanie w sytuacjach zgoła wyjątkowych. Przesłanką jego zastosowania jest zaistnienie nadzwyczajnej zmiany stosunków powstałych już po powstaniu zobowiązania wynikającego z zawartej umowy, przy czym chodzi tu o okoliczności, które nie są objęte typowym ryzykiem umownym i są obiektywnie niezależne od woli stron umowy.

Do takiej nadzwyczajnej zmiany stosunków należy bez wątpienia zaliczyć zmianę sytuacji leasingobiorcy w sferze stosunków podatkowych VAT na skutek powstania nagłych zmian kursów walut mających bezpośredni wpływ na wysokość miesięcznych rat leasingowych przewalutowanych z euro na złoty polski , a tym samym na niezawinioną konieczność ponoszenia zwiększonego 22% podatku VAT naliczonego od tak ustalonej podstawy opodatkowania. Zatem nagłe zmiany kursów walut połączone ze zwiększonym obciążeniem podatkowym winno być uznane za przesłankę uprawniającą do modyfikacji zobowiązań pieniężnych, wynikających z zawartej umowy leasingu na podstawie art. 3571k.c., bowiem w tych warunkach spełnienie przez leasingobiorcę świadczeń pieniężnych grozi rażącą stratą i istnieje wyraźny związek przyczynowy między rażącą stratą a nadzwyczajną zmianą stosunków.

Skoro na podstawie art. 67 ustawy – Ordynacja podatkowa co roku umarza się miliardy złotych z tytułu znaczących zaległości podatkowych, ogłaszanych w Dziennikach Urzędowych Ministra Finansów, z uwagi na interes publiczny lub ważny interes strony, to przedstawione powyżej okoliczności zaistnienia nadzwyczajnej zmiany stosunków w zakresie podatku VAT należałoby uznać za ważny interes podatnika. Zatem w tych okolicznościach należałoby przyjąć ustawowy pakiet bezpieczeństwa skierowany do leasingobiorców, który m.in. określałby możliwość zastosowania odrębnego sposobu naliczania stawki podatkowej VAT, której wysokość regulowana by była na podstawie przykładowo wskaźnika odzwierciedlającego procentowe zmiany kursów walut. Skoro instytucje finansowe oraz znaczący deponenci środków pieniężnych na rachunkach bankowych posiadają prawne zabezpieczenia w związku z nadzwyczajną zmianą stosunków, to tym bardziej środowisko leasingobiorców, w większości składające się z małych przedsiębiorców, powinno otrzymać takie zabezpieczenie. Dlatego, nie czekając na odgórne uregulowanie tej kwestii, każdy zainteresowany leasingobiorca powinien pisemnie zwrócić się do leasingodawcy o podjęcie czynności zmierzających do zmodyfikowania dotychczasowych warunków finansowych umowy w drodze wzajemnych i dobrowolnych rokowań. Wprowadzone ustawą z dnia 07.11.2008r. zmiany ustawy o podatku VAT (Dz.U. nr 209 poz. 1320) polegające na dodaniu art. 31a określający nowe zasady przeliczania podstawy opodatkowania określonej w walucie obcej na złote według kursu średniego ogłoszonego przez NBP na ostatni dzień roboczy poprzedzający dzień powstania obowiązku podatkowego ( ust.1) lub na ostatni dzień wystawienia faktury ( ust.2) nie mogą satysfakcjonować leasingobiorców, jak również nie można tego rozwiązania uznać za gwarantujące zabezpieczenie ich interesów. Ponadto ustawa została uchwalona przed powstaniem zaburzeń na rynku walut i w związku z tym nie spełnia oczekiwań do istniejących uwarunkowań.

Należy w tym miejscu wskazać, że realizacja płatności opłat leasingowych zawsze następuje w złotych polskich, a nie w walutach obcych. Wynika to z faktu, że waluta płatności leasingu wyrażona w walucie obcej ( euro, frank szwajcarski) nie jest kwalifikowana jako kredyt dewizowy ani jego odmianą, jest po prostu kredytem złotówkowym, którego spłata jest uzależniona od kursu, na bazie którego liczone są raty leasingowe w złotówkach. Odniesienie się do kwoty wyrażonej w walucie obcej jest dokonywane jako forma przelicznika równowartości wartości początkowej przedmiotu leasingu dla zachowania realnej wartości kwot ze względu na występującą inflację według obowiązującego kursu waluty umowy leasingu w dniu ustalenia ostatecznej wartości początkowej przedmiotu leasingu. Zatem spłata raty leasingu wyrażonej w walucie umowy, na bazie której liczone są raty leasingowe w złotówkach, winna być uzależniona wyłącznie do wysokości kursu z dnia jego pierwotnego ustalenia, a nie na podstawie średniego kursu sprzedaży waluty umowy ogłoszonego na ostatni dzień roboczy poprzedzający dzień powstania obowiązku świadczenia kolejnej raty lub na ostatni dzień roboczy poprzedzający dzień wystawienia faktury VAT. Zatem żądanie zapłaty raty leasingowych obliczonej na podstawie aktualnie obowiązującego kursu waluty umowy, należy uznać za czynność bezpodstawną, bowiem nie powstała ona w obrocie dewizowym w rozumieniu prawa dewizowego. Zgodnie z zasadą walutowości (art.358 §1 k.c.) obowiązującą do dnia 24.01.2009r., zobowiązania pieniężne istniejące pomiędzy podmiotami krajowymi mają być spełnione na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, a jeżeli nic innego nie wynika tak z treści umowy jak również obowiązujących przepisów ( prawo dewizowe), powinny być wykonane w złotych polskich. Skoro w umowie leasingu wartość przedmiotu leasingu i inne opłaty są wyrażone w złotych polskich, to spełnienie świadczenia winno być dokonane przez zapłatę kwot nominalnych w walucie określonej w umowie, nie zaś w walucie obcej, stanowiącej wyłącznie przelicznik tych kwot.

wyrok NSA w Szczecinie z dnia16.01.2003r. sygn. S.A./Sz 945/01

Ważny interes podatnika to sytuacja, gdy z powodu nadzwyczajnych przypadków losowych nie jest on w stanie uregulować zaległości podatkowych.

wyrok z dnia 18.05.2006r. sygn. IV CSK 8/05, Lex nr 200925

Stwierdzenie nadzwyczajnej zmiany okoliczności wymaga porównania warunków, w jakich zawierano umowę z warunkami, w jakich przyszło ją wykonać.

wyrok z dnia 06.12.2006r. sygn. IV CSK 290/06, Lex nr 203285

Użyte w art.3571 k.c. kwalifikowane określenia „nadzwyczajna zmiana”, „nadmierna trudność”, „rażąca strata” nawiązują do wyjątkowego charakteru tego przepisu przełamującego regułę nakazującą dotrzymywanie umów. „Rażąca strata” oznacza stratę ponad przeciętną nieobjętą typowym ryzykiem gospodarczym.

wyrok z dnia 20.07.2007r. sygn. I CK 3/07, OSNC-ZD 2008/3/65

Nieprzewidywana przez stronę umowy zmiana stanu prawnego może stanowić zdarzenie wywołujące nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art.3571 k.c., jeżeli wpływa na sytuację obu lub jednej ze stron, utrudniając ją do tego stopnia, że spełnienie przewidzianego w umowie świadczenia jest połączone z nadmiernymi trudnościami lub grozi rażącą stratą.

wyrok z dnia 21.06.2001r. sygn. IV CKN 385/00, Lex nr 52481

Przepis art. 3571 k.c. może być podstawą wystąpienia z roszczeniem w drodze powództwa lub wniesienia pozwu wzajemnego.

Zbigniew Felicki

leasingpokrzywdzeni.pl