język żydowski – idysz, judysz, żydysz?

Należałoby uznać, że polskie wyrazy nie powinny rozpoczynać się od ji.

Ewa Geller pisze – „Jidysz to współczesna nazwa języka zwanego w Polsce jeszcze w latach powojennych po prostu językiem żydowskim. Nazwa ta, choć znana wcześniej, w obecnym użyciu przywędrowała do Polski dopiero po II wojnie światowej zza oceanu. Jej bezpośrednią podstawę stanowią angielski wyraz Yiddish i niemiecki Jiddisch, oba utworzone od słowa jidiš, pochodzącego od niemieckiego przymiotnika jüdisch ‘żydowski’. Przymiotnik ten zaś utworzono od nazwy Jude ‘Żyd’, która z kolei przeszła za pośrednictwem greki i łaciny do wielu języków europejskich z hebrajskiego, gdzie była nazwa jednego z plemion izraelskich (Jehuda). Podsumowując: jidysz znaczy dosłownie żydowski i tak też język ten był nazywany po polsku do połowy XX wieku, zanim nie zastąpiła go nowa, bardziej precyzyjna nazwa, wyróżniająca ten język spośród innych języków także określanych mianem 'języków żydowskich’.

Nazwa jidysz – jako słowo obce w polszczyźnie – sprawia współczesnemu jej użytkownikowi niemało kłopotów. Po pierwsze brzmi obco, a ponieważ słowa na „ji” kojarzą się z napiętnowaną w literackiej polszczyźnie wymowa gwarowa (np. jigła), wiele osób błędnie sądzi, że wyraz ten, podobnie jak słowo igła, poprawnie należy wymawiać jako idysz. Podobnie rzecz ma się z pisownią, w której chciano by jak najwierniej oddać wymowę tego trudnego słowa. Spotyka się wiec nadal błędne zapisy, takie jak idisz, jidisz lub nawet przeniesione bezpośrednio z angielskiego yiddish lub yidish – zamiast poprawnie spolszczonej pisowni jidysz, oddającej zarówno wymowę, jak i pochodzenie (etymologię) tego słowa. Ponadto jest to dość niewygodna nazwa, bo nie poddaje się odmianie przez przypadki: nie mówi się w jidyszu lecz w jidysz. Nadal dziwnie też brzmi utworzony od jidysz przymiotnik jidyszowy".

Zdaniem Grzegorza Jagodzińskiego, jidysz jest językiem germańskim, opartym na dialektach frankońskich. Jego zdaniem ten język można byłoby także określić jako judeogermański, a nawet żydoniemiecki, zaś samą nazwę można jednak deklinować.

Jidysz – język większości Żydów aszkenazyjskich do II wojny światowej (wówczas posługiwało się nim ok. 11 mln osób); powstał wśród Żydów w Niemczech we wczesnym średniowieczu, zatem podstawą jidyszu jest język niemiecki z elementami aramejsko-hebrajskimi, romańskimi i słowiańskimi (w dialekcie wschodnim); tradycyjnie zapisywany w alfabecie hebrajskim, czasem (współcześnie) w alfabecie łacińskim – oto krótki opis tego języka, często spotykany w encyklopediach.

Zamiast długiej nazwy Żyd aszkenazyjski można byłoby stosować krótszą nazwę Aszkenazyjczyk albo nawet Aszkenaz (dwaj Aszkenazi, pięciu Aszkenazów; jedna Aszkenaz(yj)ka). Skoro Aszkenazi (Żydzi pochodzący z Europy Środkowej lub Wschodniej) posługują się jidyszem, to może ten język nazwać właśnie aszkenazyjskim albo aszkenaskim?

Inny odłam Żydów to Sefardyjczycy (Żydzi pochodzący z południowo-zachodniej Europy). Krótsze potencjalne nazwy – jeden Sefard, dwaj Sefardzi; jedna Sefard(yj)ka; przymiotnik – sefardyjski albo sefardzki. 

Góry Izerskie (czes. Jizerské hory, niem. Isergebirge) – góry na terenie Czech i Polski. Izera (czes. Jizera, niem. Iser) – rzeka w Czechach i w Polsce. Izerka (czes. Jizerka, niem. Klein Iser) – wieś we wschodniej części czeskich Gór Izerskich. Jiczyn (czes. Jičín, niem. Jitschin) – miasto w Czechach; stąd pochodził legendarny rozbójnik Rumcajs. Wydaje się, że niefortunnie spolszczono i zniemczono tę nazwę; zapewne bardziej fortunne byłyby Iczyn oraz Itschin.

Czasami w obrębie krótkiego tekstu dochodzi do dysonansu ji/i, np. w notce (Wikipedia) – „Jizerka – niewielka górska rzeka w Górach Izerskich o długości 6,5 km, prawy dopływ Izery”, co jest dość groteskowe (Jizerka – Izera).

Zapewne początkowe ji- nie jest irytujące w języku czeskim, ale w polskim jednak jest. Nazwa innego czeskiego miasta została przyjaźniej spolszczona i zniemczona – Igława (czes. Jihlava, niem. Iglau), choć polska nazwa utworzona została wbrew etymologii czeskiej nazwy, bowiem Jihlava wywodzi się od czeskiego słowa jih (geograficzne południe), nie zaś od jehla (igła).

Owo j w wyrazie jidysz ma mocną logiczną podstawę, bowiem wyraźnie nawiązuje do Jid (Żyd), na co powołują się zwolennicy słowa jidysz, ale wówczas można byłoby ustalić również formę żydysz. Nazwa opisowa to – jak wspomniano – język żydowski.

Jidysz to jedyny polski wyraz mający w nagłosie grupę ji-. Wyrazy pokrewne: jidyszysta, jidyszystyka, jidyszyzm, jidyszkejt; jidyszowy. Niestety, te wyrazy przypominają gwarowe słowo jindyk.

Wikipedia w dziale „Postacie Starego Testamentu” wylicza trzy osoby o imionach rozpoczynających się w równie kłopotliwy sposób: Jiska, Jitream, Jizreel.

Jidyszyzm – ruch i prąd kulturowy, wewnątrz kultury żydowskiej, uznający jidysz za język narodowy Żydów, stojący w opozycji do syjonizmu, który za taki język uważał hebrajski.

Nasze słowo jidysz w większości języków ma podobną formę zapisu – zwykle początkowe ji- lub yi-, czasami zdwojone d, zakończenia zwykle -s, -sh, -sch, poprzedzone najczęściej literą i. Inicjujące i występuje w języku białoruskim, bułgarskim, rumuńskim, rosyjskim. Po kaszubsku – jidisz. W wielu językach zapewne początkowe ji- jest kłopotliwe w wymowie, ale z jakichś powodów (poprawność polityczna?) przyjęto taką a nie inną nazwę. Natomiast język litewski zaskakuje swoją prostotą, przyjmując Žydų.

W latach 1919-1921 działała w Łodzi grupa artystyczna Jung Idysz. Drugie słowo niemal sto lat temu było akceptowane, ale komuś ono przeszkadzało. Zapewne wówczas zakiełkowała słuszna koncepcja nazwy, jednak nie znalazła potem uznania. 

Po powyższych rozważaniach należy przyjąć, że 

polskie wyrazy nie

rozpoczynają się od

ji,

zatem idysz (nie jidysz)

Język żydowski proponuję określać jako idysz (zamiast jidysz), judysz lub żydysz oraz jako judeogermański lub żydoniemiecki albo jako język aszkenazyjski lub aszkenaski.