jeden budowniczy, dwaj chorąży, trzy śledcze

rozważania językowe…

Istnieje szereg rzeczowników opisujących stanowiska, stopnie wojskowe, funkcje oraz zawody, przy czym wyraźnie trącają one przymiotnikami. Pośród nich, interesujące są wyrazy (w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego) o zakończeniach: -czy, –szy, -rzy, -ży. Niektóre są współcześnie często stosowane, ale szereg jest postrzeganych jako archaiczne.

Oto one: budowniczy  celowniczy  chorąży  horodniczy  koniuszy  krajczy  krojczy  leśniczy  ładowniczy  łowczy  mierniczy  motorniczy  nastawniczy  palowniczy  piwniczy  podczaszy  podkomorzy  podmajstrzy  smarowniczy  śledczy  strukczaszy  wiertniczy  zwrotniczy.

Słowniki podają je w mianowniku liczby mnogiej z zakończeniem -owie: budowniczowie  celowniczowie  chorążowie  horodniczowie  koniuszowie  krajczowie  krojczowie  leśniczowie  ładowniczowie  łowczowie  mierniczowie  motorniczowie  nastawniczowie  palowniczowie  piwniczowie  podczaszowie  podkomorzowie  podmajstrzowie  smarowniczowie  strukczaszowie  wiertniczowie  zwrotniczowie.

Jedynym wyjątkiem jest hasło śledczy, które jest jednakowe dla mianowników obu gramatycznych liczb – (ten) obcy śledczy, służący w specwydziale, był świeży i pozytywnie myślący / (ci) obcy śledczy, służący w specwydziale, byli świeży i pozytywnie myślący. Czy owo zdanie dotyczy liczby pojedynczej, czy jednak mnogiej, zależy od kontekstu (tu od orzeczenia był – byli).

Należałoby zastanowić się nad rozciągnięciem tej zasady na wszystkie pozostałe omówione wyrazy, które w mianowniku zarówno liczby pojedynczej, jak mnogiej, miałyby jednakową (i krótszą) formę: jeden budowniczy – dwaj budowniczy, jeden chorąży – dwaj chorąży, jeden koniuszy – dwaj koniuszy, jeden łowczy – dwaj łowczy, jeden motorniczy – dwaj motorniczy, jeden podmajstrzy – dwaj podmajstrzy; istnieje już para: jeden służący – dwaj służący.

Nie byłoby problemu ze zrozumieniem tekstów, bowiem gramatyczna liczba wynikałaby oczywiście z kontekstu. Podobna kwestia już występuje w dopełniaczu rodzaju żeńskiego obu liczb wielu terminów (w mianowniku) o zakończeniach -ia: bez jednej linii / bez wielu linii, przy czym drugi zapis dawniej był zapisywany jako bez wielu linij, co dzisiaj formalnie jest aprobowane, jednak postrzegane jako archaiczne, zatem młodsi Polacy unikają tej formy, a bodaj większość nawet jej nie zna*.

Po powyższych rozważaniach, wzorem słowa śledczy,

proponuję

ujednolicić  mianowniki

obu liczb gramatycznych

omawianych rzeczowników.

Niejako przy okazji, należy zastanowić się nad przyjęciem do naszych słowników omawianych nazw w kobiecym ujęciu, co ostatnio jest nader modne; omówione hasła (odpowiedniki męskie) o zakończeniach -y, można byłoby zamienić na -a. Wówczas mielibyśmy: budownicza  celownicza  chorąża  horodnicza  koniusza  krajcza  krojcza  leśnicza  ładownicza  łowcza  miernicza  motornicza  nastawnicza  palownicza  piwnicza  podczasza  podkomorza  podmajstrza  smarownicza  śledcza  strukczasza  wiertnicza  zwrotnicza.

Oraz zdania jak niżej…

Kolejna budownicza została przyjęta do stoczni.

Sympatycznej celowniczej nie było dzisiaj przy dziale.

Delikatnej chorążej dano zbyt ciężki sztandar.

Pracowitą krojczą stawiano za wzór.

Z tą nową leśniczą są same kłopoty.

O waszej łowczej jeszcze porozmawiamy.

Trzy miernicze uzyskały podobne wyniki.

Obu motorniczych zabrakło na szkoleniu.

Wszystkim nastawniczym dano premie.

Na budowie dostrzegli cztery podmajstrze.

Ze starszymi wiertniczymi rozmawiano o emeryturze.

O naszych nastawniczych nie dyskutowano.

Interesujące, że jeśli mamy: jeden budowniczy, dwaj budowniczowie albo (według propozycji) dwaj budowniczy, to mamy także: jedna budownicza i dwie budownicze oraz – w deprecjonującej formie – dwa budownicze (pod. dwa sołdaty, generały, profesory, studenty); także: jedna służąca i dwie służące oraz dwa służące.

Zatem w mianowniku liczby mnogiej mogą zaistnieć identyczne wyrazy w nieco odmiennych znaczeniach (panie oficjalnie oraz panowie, ale pejoratywnie): (dwie, trzy, cztery albo dwa, trzy, cztery) budownicze  celownicze  chorąże  horodnicze  koniusze  krajcze  krojcze  leśnicze  ładownicze  łowcze  miernicze  motornicze  nastawnicze  palownicze  piwnicze  podczasze  podkomorze  podmajstrze  smarownicze  śledcze  strukczasze  wiertnicze  zwrotnicze. 

* – inne przykłady: aronij cukinij ksenij mafij  manij petunij pinij unij; także: adryj  aryj  bateryj  geometryj  kuryj  widyj  lekcyj procesyj aluzyj partyj komedyj teoryj