Islandia

Kraj na Szlaku Bursztynowym

Islandia jest państwem wyspiarskim, położonym na północnym Atlantyku 800 km od Szkocji i 300 km od Grenlandii. Ma powierzchnię 102.819 km kw. i liczy sobie ok. 320 tys. mieszkańców. Stolicą jest Reykjavik.

Islandia jest republiką parlamentarną. Jednoizbowy parlament (Althing) liczy 63 posłów. Prezydent pełni jedynie reprezentacyjną rolę.

W Polsce Islandia jest obecnie znana z kryzysu gospodarczego i finansowego banków islandzkich (2006-2008), wybuchu wulkanu Eyjafjallajoekull w 2010 r., który spowodował najdłuższą przerwę wdziejach pasażerskiego lotnictwa europejskiego, udziału Polaków w budowie hydroelektrowni i hut aluminium oraz zamiłowania Islandczyków do… wafelków Prince Polo.

Dzieje i ludność

Prawdopodobnie pierwszymi osadnikkami na Islandii byli irlandzcy mnisi (VIII w.).  W każdym razie stałe osadnictwo datuje się od roku 870 – lub 874 – gdy przybył tu wiking norweski Ingolfur Arnarsson. Osadnictwo norweskie szybko postępowało. Już w roku 930 powstał najstarszy do dziś działający parlament europejski – Althing. Islandczycy dobrowolnie przyjęli chrześcijaństwo w roku 1000, przy czym chcącym oddawać cześć dawnym bogom nordyckim Althing zezwolił na sprawowanie prywatnego kultu. Islandia zjednoczyła się w 1262 r. z Norwegią, a później (1397) stała się posiadłością duńską.

Największą katastrofą w dziejach Islandii był wybuch szczelinowego wulkanu Laki w 1784 r. Lawa wylała na obszarze 560 km kw., zaś objętość wyrzuconego materiału skalnego wyniosła aż 13 km sześc. Powstała szczelina Lakagigor długa na 25 km, składająca się z ok. 100 kraterów. Opady popiołów wulkanicznych i wyziewy fluorowe doprowadziły do śmierci stad bydła i owiec oraz zniszczyły uprawy i po części spowodowały odsunięcie się ławic ryb od wyspy. W konsekwencji nastąpił katastrofalny głód, zmarł co piąty Islandczyk. Król duński zamierzał sprowadzić pozostałych przy życiu wyspiarzy n a Jutlandię.

Dopiero w roku 1847 Islandia uzyskała bardzo ogranbiczoną autonomię, znacznie roszerzoną w 1903. Niepodległość uzyskała w grudniu 1918 r., przy czym początkowo znajdowała się w unii personalnej z Danią. Po inwazji niemieckiej na Danię w 1940 r., Islandię obsadziły wojska brytyjskie, a nieco później amerykańskie. W 1943 r. wygasło porozumienie o unii personalnej z Danią, przeprowadzono referendum i 17.VI.1944 r. proklamowano republikę. Islandia jest krajem założycielskim NATO, choć nie posiada armii, a jedynie 130-osobową straż ochrony wybrzeża. W latach 1959, 1972 i 1975 Islandia rozszerzyła strefy wyłącznego rybołówstwa morskiego. Kraj należy nadal do EFTA. W 1980 r. została wybrana pierwsza na świecie kobieta-prezydent (Vigdis Finnbogadottir).

Język islandzki pochodzi od języka staronorweskiego. Już we wczesnym okresie osadniczym Islandczycy byli w większości piśmienni. Do XV w. islandzki był jedynym skandynawskim językiem literackim. Islandia jest jedynym krajem europejskim, mającym szzcegółowy iwarygodny opis dziejów od początku (Ladnambok, XIII w.). Obecnie Islandczycy bardzo dbają o czystość języka, nie dopuszczając do użycia latynizmów i anglicyzmów. Nie stanowi więc dla nich problemów czytanie staroislandzkiej Eddy. Prawdziwączcią cieszy się twórczość noblisty Halldora K. Laxnessa.

Islandczycy stanowią 93,2% ludności Islandii. Pozostałych Skandynawów jest zaledwie 0,9%. Największą mniejszością narodową są Polacy – 2,7%. Islandczycy są w przytłaczającej większości luteranami. Wśród ludności napływowej przeważają katolicy. Poza Islandią żyje kilkadziesiąt tysięcy Islandczyków, z czego ok. 40 tys. w kanadyjskiej prowincji Manitoba.

Przyrost naturalny jest, jak na Europę, bardzo wysoki i wynosi 7,9 promila. Dzietność wynosi 2,1 dziecka na kobietę w wieku rozrodczym, dzięki czemu istnienie nharodu islandzkiego nie jest zagrożone.

Ludnośc miejska stanowi aż 93% ogółu. Pozostałe 7% to nie ludność wsi – tych na Islandii nigdy nie było), tylko oddzielnych farm (zagród). Jedynym dużym miastem jest stołeczny Reykjavik, liczący ponad 120 tys. mieszk. (200 tys. z aglomeracją). Reykjavik został założony w 874 r., zaś prawa miejskie uzyskał w 1786 r. Inne większe miasta to: Kopavogur (30 tys. mieszk.), Hafnafjoerdhur (26 tys.) i Akureyri (18 tys.). Gęstość zaludnienia jest niska i wynosi 3 mieszk./km kw.

Warunki naturalne

Islandia jest dużą wyspą, leżącą na granicy płyt północnoamerykańskiej i eurazjatyckiej. Obie płyty rozchodzą się z prędkością kilku cm rocznie. Brak jest starszych skał podłoża niż trzeciorzędowe. Z przyczyn kulturowych Islandię zalicza się do Europy, pomimo bliskości północnoamerykańskiej Grenlandii.

Od południa i zachodu oblewają wyspę wody Oceanu Atlantyckiego, od północy zaś – akwenów pobocznych Morza (Oceanu) Arktycznego – Morza Norweskiego, Morza Grenlandzkiego oraz Cieśniny Duńskiej. Islandię omywają ciepłe prądy morskie, będące odnogami Prądu Zatokowego (Golfsztromu), w tym Prąd Irmingera. Do brzegów północnych dociera również zimny Prąd Wschodniogrenlandzki.

Oprócz samej Isladii, terytorium państwa obejmuje niewielkie wysepki, z archipelagiem Vestmannaeyjar (15 wysp, kilkadziesiąt skał) na czele. Islandia ma bardzo rozczłonkowaną linię wybrzeża, a szczególnie jej północno-zachodni półwysep – Vestfirdhir (Fiordy Zachodnie), połączony z zasadniczym lądem 17-kilometrowym przesmykiem, rozczłonkowany przez kilkadziesiąt fiordów i zatok, z licznymi klifami (np. wysoki na 400 m Latrabjarg). Większość jej 6000-kilometrowego wybrzeża stanowi typ fiordowy, jedynie na południu występuje wyrównane wybrzeże piaszczyste.

Większą część Islandii tworzy płaskowyż o wys. 400-800 m n.p.m., z odrębnymi górkimi masywami o wys. 1300-1700 m. Największym szczytem Islandii jest nunatak Hvannadalsknukur w zespole Orafjaell, liczący 2125 m n.p.m.

Na Islandii znajduje się ponad 200 wulkanów, z czego 1/6 aktywnych, zgrupowanych w 7 zespołach. Są to wulkany wyrzucające lawy głównie zasadowe, o małej lepkości, ruchliwe i płynne. Od roku 1500 po dziś dzień wulkany Islandii "odpowiadają" za 1/3 całkowitego wypływu lawy na naszej planecie. Nic dziwnego, że aż 10,5% powierzchni wyspy pokrywają bazalty i tufy, zaś 4% – żwiry i piaski (sandry) powulkaniczne. Islandia posiada ponad 3000 gorących źródeł, maarów, ujśc pary i gejzerów.

Aż 11,5% powierzchni Islandii pokrywasją lodowce tarczowe, właściwie lądolody. Największym z nich jest Vatnajoekull, mający 8,3 tys. km kw. powierzchni oraz 600-1000 m miąższości.

Liczne rzeki są, z racji niewielkiej powierzchni Islandii, raczej krótkie. Najdłuższą z nich jest Thjorsa (267 km). Istnieje mnóstwo jezior, w sporej części pochodzenia wulkanicznego. Największym z nich jest Thingvallavatn (83 km kw.). 

Islandia ma klimat morski. Na północy jest to klimat subpolarny (temperatura najcieplejszego miesiąca ok. 10 st. i mniej), na południu – umiarkowany chłodny morski (temperatura najcieplejszego miesiąca 10-15 st., najzimniejszego powyżej -10 st.). W Reykjaviku przeciętna temperatura stycznia wynosi -0,6 st., lipca +11,1 st., zaś roku +4 st. Na lodowcu Vatnajoekull średnia temperatura stycznia wynosi -8 st., zaś lipca +4 st. Rekordy temperatur to w styczniu -23 st. w Akureyri, zaś w lipcu +30 st. na wsch. wybrzeżu. Poza wiosną i wczesnym latem, nad krajem panuje głęboki Niż Islandzki. Niewielkie jest usłonecznienie (na ogół poniżej 1000 godzin rocznie), c zęste za to deszcze i mgly. Opady są całoroczne, z niewielkim maksimum w zimie. Na południu wynoszą miejscami nawet ponad 3500 mm rocznie, na północy w zacisznych dolinach – poniżej 500 mm. Ponieważ istnieje wyraźna różnica pomiędzy opadami a parowaniem (ok. 400 mm rocznie), wytworzyły się liczne torfowiska. Granice pomiędzy strefami klimatycznymi są wyznaczone przez front polarny, oddzielający powietrze arktyczne od polarno-morskiego.

Ponieważ o Islandię "zahacza" koło podbiegunowe północne, występuje tu zjawisko białych nocy. W Reykjaviku najdłuższy dzień trwa 20 h 56 min, a najkrótszy – 3 h 58 min.

Islandia leży w strefie tundry i lasotundry, stąd rozwija się głównie roślinność trawiasto-zielna (wełnianka, turzyce, skrzypy, wrzosy, mchy, czarna jagoda) i porosty. Niewielkie i niewysokie laski brzozowe, z jarzębiną, wierzbą, jesionem i jałowcem, zostały w większości wytrzebione przez człowieka i wyniszczone przez wulkany w XVIII w. Od pocz. XX w. prowadzi się, z niezbyt dużymi sukcesami, nasadzenia drzew iglastych, topól i wiązów. Lasy zajmują mniej niż 0,5% powierzchni kraju, pastwiska i łąki – 19,5%

Ze ssaków lądowych na islandii żyją pieśce i lemingi, a także sprowadzone w XIUX w. renifery i norki. Wśrółd bardzo bogatej awifauny wybrzeży mamy m.in.: maskonury, petrele, alki, nurzyki i mewy trójpalczaste. W rzekach i jeziorach występują licznie pstrągi i łososie. Na wybrzeżach spotyka się foki i morsy. Rybołówstwo morskie poławia (w kolejności wg wartości połówów): dorsze, łupacze (plamiaki), karmazyny, śledzie, czarniaki, gromadniki i błękitki. Uprawia się ziemniaki, rzepę, jęczmień, owies, buraki pastewne i – w szklarniach – pomidory, ogórki, dynie, inne warzywa, owoce południowe i kwiaty. Tereny uprawne zajmują tylko ok. 1% powierzchni. Hodowla obejmuje głównie owce, krowy, konie, ryby i zwierzęta futerkowe. Konie te to głównie kuce islandzkie czystej krwi (od X do XIX w. nie sprowadzano żadnych koni z zagranicy). Na uwagę zasługują również psy miejscowej rasy – owczarki islandzkie.

Gospodarka

Islandia jest bogatym krajem o liberalnej gospodarce, choć dość mocno obciążonej redystrybucją socjalną. Pomimo zjawisk kryzysowych z lat 2006-2010, nadal PNB wynosi ponad 13 mld USD (co daje ponad 40 tys. USD na 1 mieszk.). Budżet jest obecnie dodatni. Dług publiczny stanowił w grudniu 2008 r. prawie 10 mld USD. Bezrobocie w szczytowym okresie kryzysu przekraczało 10%.

Ponad 50% PNB stanowią usługi, głównie transportowe i turystyka. Wzrasta udział przemysłu, za to maleją udziały rolnictwa z hodowlą oraz rybołówstwa.

Do głównych wyrobów przemysłowych zalicza się: aluminium, żelazokrzem, cement, statki rybackie, przetwory rybne (konserwy, tran, mączka) i mleczne, materiały budowlane, tkaniny wełniane. Brak większych bogactw mineralnych (surowce skalne, w tym pumeks i bazalt; śladowe wydobycie torfu i węgla brunatnego, zaniechano górnictwa diatomitu i szpatu islandzkiego, czyli b. czystego kalcytu). Dzięki wykorzystaniu ciepła geotermnalnego, w szklarniach uprawia się pomidory i ogórki na eksport. Reszta produkcji rolnej ma znaczenie lokalne.

Największymi ośrodkami przemysłowymi są Reykjavik i Aklureyri. Ostatnio rozwija się hutnictwo aluminium, korzystające z dużego potencjału energetycznegfo rzek. Huty aluminium znajdują się na płw. Akranes (Grundartangi-Greenfield) i w aglomeracji Reykjaviku (Straumsvik). Buduje się huty w Helguviku (k. Keflaviku), w Husaviku (na wybrz. pn.) oraz Fjardaal (na wsch. wybrzeżu, z kompleksem hydroenergetycznym Karahnjukar).

Energetyka opiera się głównie na elektrowniach geotermalnych (moc zainstalowana 220 tys. kW) i wodnych (1500 tys. kW). Największym węzłem transportowym jest Reykjavik z półwyspem Reykjanes – port morski, wielki port lotniczy Keflavik, punkt wyjścia wokółislandzkiej magistrali drogowej). Oprócz szos, duża rolę w transporcie wewnętrznym odgrywają lotnictwo i żegluga kabotażowa (przybrzeżna). Brak jest kolei.

Atrakcje turystyczne

Islandia jest krajem bardzo interesującym pod względem turystycznym. Prawdopodobnie najsłynniejszymi "turystami" byli amerykańscy kosmonauci, przygotowujący się do misji księzycowej Apollo w Thingvellirze i nad jez. Myvatn.

Do najatrakcyjniejszych miejsc należy Park Narodowy Thingvellir ("Dolina Zgromadzenia"). Jest usytuowany nad pn. brzegiem jez. Thingvallavatn. Obejmuje m.in. miejsce zbierania się średniowiecznego Althingu (ze znakomitą naturalną akustyką), pola lawowe i rozpadliny, w tym wąwóz Almannagja, biegnący wzdłuż rowu tektonicznego oddzielającego płyty kontynentalne. Warto zobaczyć również XIX-wieczny kościółek z kilkusetletnim Dzwonem Islandii.

Wszystkim jest znany Wielki Gejzer (Stori Geysir, dosł Wielkie Szaleństwo, Groza"), obecnie bardzo rzadko czynny, a w przeszłości wyrzucający słup pary i wody na 30-100 m w górę. Jego rolę przejął pobliski gejzer Strokkur (Maselnic a), co pół godziny wyrzucający słup gorącej wody i pary na wysokość 20-35 m. W pobliżu skupiska gejzerów znajduje się na rzece Hvita przepiękny dwukaskadowy wodospad Gulfuss (Złoty), mający 32 m wysokości, nad którym prawie zawsze jest tęcza.

Na północy kraju znajduje się malownicze jezioro Myvatn (Jez. Muszek; 37 km kw., głębokość do 4 m) – otoczone skałami wulkanicznymi, wulkanami błotnymi i ujściami pary oraz gazów, poprzedzielane jęzorami zastygłej lawy, W jeziorze Myvatn podobno żyją najwspanialsze pstrągi na świecie.

Na półwyspie Reykjanes, w pobliżu stolicy, znajduje się słynna Błękitna Laguna (Blaa Loonidh, Blue Lagoon), z ciepłą wodą (36-39 st.) o zmiennym kolorze: turkusowym, mlecznoniebieskim, ciemnobłękitnym, w otoczeniu czarnych skał wulkanicznych. Woda leczy z łuszczycy i innych chorób skórnych z powodu wysokiego zmineralizowania. Jest czerpana z głębokości 1800 m przez elektrownię getermalną Svartsengi. Błękitna Laguna jest jeziorem sztucznym, powstałym przez przypadek w końcu lat 70. XX w., gdy nadmiar gorącej wody, zrzucanej przez elektrownię, nie znalazł ujścia.

Godny zwiedzania jest również archipelag Vestmannaeyjar. Tu w roku 1967 powstał szybko rosnący wulkan podmorski, który utworzył wyspę Surtsey. W 1973 r. na Heimaey doszło do 6-miesięcznej erupcji wulkanu Eldrell. Miasto Vestmannaeyjar (z portem rybackim) zostało po większej części uratowane od zalania lawą przez schładzanie jej zimną wodą morską z pomp stosowanych do gaszenia pożaró na statkach.

Ponadto sam Reykjavik jest miastem wartym zwiedzania. Znajdziemy tam m.in. multimedialne Saga Museum, Muzeum Narodowe, luterańską katedrę z lat 1787-96 oraz skansen w pobliskiej miejscowości Arbaer.

Aktualne dane statystyczne: www.statice.is