Geneza państwa chorwackiego – 1941

W sierpniu 1918 ukonstytuowała się w Ljubljanie Rada Narodowa w celu „zjednoczenia ludu jugosłowiańskiego w obrębie niepodległego państwa”. Mimo tych posunięć w momencie rozpadu Austro-Węgier doszło do walk serbsko-chorwackich oraz palenia flag chorwackich w Slavonii.

 

W listopadzie 1918 roku przywódcy trzech narodów (Pasić, Korośec oraz Trumbić) spotkali się w Genewie, aby omówić podstawy organizacji przyszłego wspólnego państwa. Serbowie przeforsowali koncepcję państwa jednolitego i scentralizowanego.

 

Powstałe 1 grudnia 1918 roku Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców napotkało na opór ze strony chorwackiej partii chłopskiej (HRSS), której szef – Radić opowiadał się za chorwackim separatyzmem i ustrojem republikańskim. Tendencje odśrodkowe były spowodowane serbskimi dążeniami hegemonistycznymi. Chorwaci byli również świadomi własnej siły gospodarczej – na terenie Chorwacji znajdowało się 30% fabryk oraz ponad 30% kapitałów nowego państwa.

 

Ustawa zasadnicza z 1921 roku zlikwidowała marzenia o systemie federacyjnym oraz dezawuowała postanowienia deklaracji z Korfu. Pogrzebała także nadzieje na równouprawnienie narodów w ramach Królestwa SHS. Centralistyczny charakter państwa stał się fundamentem antagonizmu serbsko-chorwackiego. Konstytucja zlikwidowała urząd bana, a Chorwację (jak resztę kraju) podzielono na sztuczne oblasti, gwarantujące przewagę Serbów. Mocna pozycja króla opierała się na zdominowanej przez Serbów armii (75% stanowisk dowódczych objęli Serbowie) oraz dużym wpływie na wybór premiera. W nowym państwie Serbowie z Czarnogórcami stanowili 38% ludności , a Chorwaci prawie 24%.

 

Wprowadzenie jednolitego pieniądza odbyło się kosztem Chorwatów – przyjęcie niekorzystnego kursu dla właścicieli koron spowodowało, iż Chorwaci zostali szukani na prawie 1,5 mld dinarów. System podatkowy uprzywilejowywał Serbów, co było kolejnym dowodem proserbskiej polityki Belgradu

 

Rządy w Belgradzie w latach 1921-1926 sprawował nieprzerwanie Nikola Pasić, a jedną z pierwszych ustaw było wprowadzenie w sierpniu 1921 roku „Prawa Dotyczącego Ochrony Bezpieczeństwa Publicznego i Porządku w Państwie”, które wymierzone było w opozycję polityczną. Próba aresztowania Radića doprowadziła do jego emigracji, a jego ugrupowanie zostało zdelegalizowane w 1925 roku. Nie przeszkodziło to jednak uzyskaniu przez jego nowe stronnictwo (HSS) ponad 22% głosów w wyborach i utworzenie drugiego co do wielkości klubu parlamentarnego. Kulminacją konfliktów było zabicie Radića przez czarnogórskiego Serba w 1928 roku.

 

Pogłębiający się kryzys polityczny zakończył się w końcu grudnia 1928 roku wprowadzeniem dyktatury króla Aleksandra I, który z pomocą wojska, policji i serbskich polityków obalił konstytucję z 1921 roku. Jugosłowiański korpus oficerski przepojony duchem wielkoserbskiego nacjonalizmu oraz ideami „narodno jedinstva” okazał się czynnikiem stabilizującym dyktaturę monarchy. System rządów króla funkcjonował na zasadach bonapartyzmu, a Aleksander I był najwyższym źródłem legislacji oraz autorytarnej administracji, zdominowanej przez Serbów. Dziesiątki urzędników i oficerów nie-serbskiego pochodzenia zmuszono do dymisji lub przejścia na emeryturę.

3 października 1929 monarcha dokonał zmiany nazwy państwa na Królestwo Jugosławii, a nowa struktura administracyjna wyeliminowała zasadę historycznego podziału kraju. Oktrojowana w 1931 roku konstytucja przyznawała monarsze olbrzymie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

 

Wprowadzenie systemu autorytarnego przez Aleksandra I spowodowało wzrost popularności chorwackiej emigracji. Najważniejszą organizacją była Ustaszowska Chorwacka Organizacja Rewolucyjna (UHRO), której przewodniczył Ante Pavelić, noszący tytuł Poglavnika. Pavelić dokonał usystematyzowania ideologii nacjonalistycznej w wydanych w 1933 roku „Naćelima”. Nazwa ugrupowania pochodziła od słów: ustana (bunt, powstanie), ustanik (powstaniec, rebeliant) oraz ustaśa (powstaniec). Jego głównym celem było wyzwolenie Chorwacji z „jarzma serbskiego”. Podział organizacyjny partii opierał się na strukturze militarnej: klan-obóz-sztab-Główna Kwatera. Ustasze wspierani byli logistycznie i finansowo przez Bułgarię, Węgry oraz przede wszystkim Włochy.

 

Terror polityczny w stosunku do przywódców opozycji sprawił, że z inicjatywy Chorwatów w listopadzie 1932 roku uchwalono tzw. „punktację zagrzebską”, popartą przez Słoweńców, Bośniaków, Wojwodińczyków oraz Czarnogórców. Poddawała ona miażdżącej krytyce hegemonię serbską, autorytaryzm Aleksandra oraz centralizm rządów belgradzkich. Sygnatariusze uznawali w narodzie pełnię jego suwerenności, a chłopstwo stawało się depozytariuszem kultury narodowej i podstawą życia ekonomicznego i struktury socjalnej. Rezolucja była przejawem nieposłuszeństwa obywatelskiego i posłużyła królowi w styczniu 1933 roku jako pretekst do aresztowania Maćka – przywódcy chorwackiej partii chłopskiej i skazania go na kilkuletnie więzienie. Pozostali liderzy opozycji zostali internowani.

 

Przełomem w dziejach Jugosławii było zabójstwo Aleksandra I 9 października 1934 roku w Marsylii. Regent Paweł nie miał dyktatorskich zapędów, i choć wybory były nadal kontrolowane, tolerowano ograniczoną działalność opozycji, której przywódcy zostali wypuszczeni z więzień.

 

Dopiero w sierpniu 1939 roku doszło do porozumienia serbsko-chorwackiego, w wyniku którego utworzona została autonomiczna Banovina Hrvatska z własnym sejmem, obejmująca ziemie etnograficznie i historycznie chorwackie. Nowa jednostka organizacyjna obejmowała 65,5 tysiąca km2 zamieszkałych przez ponad 4 mln osób.

 

Szef chorwackiej partii chłopskiej Maćek został wicepremierem rządu jugosłowiańskiego, a jego ludzie objęli 3 teki ministerialne. Przeciwko ugodzie występowali jedynie ustasze i komuniści, jednak trudna sytuacja gospodarcza kraju doprowadziła szybko do wzrostu niezadowolenia chłopów z rządów HSS. W odpowiedzi rząd internował ponad 3000 komunistów, zakazał także wydawania szeregu ustaszowskich pism. Frustracje Chorwaci zaczęli wyładowywać na swoich serbskich sąsiadach, jak miało to miejsce w Dalmacji. To z kolei doprowadziło do serbskiej kontrakcji.

 

Po klęsce Francji w 1940 roku , rząd jugosłowiański zmuszony został do całkowitego przeorientowania swej polityki zagranicznej. Belgrad zobowiązał się do dostarczenia Niemcom olbrzymich dostaw surowców i żywności. O ile jednak III Rzeszy wystarczał spokój i dostawy, to Włochy zaczęły wysuwać roszczenia terytorialne. Równocześnie przywódcy ustaszy z Pavelićiem na czele, pod wpływem sugestii włoskich, wysunęli plan odłączenia swego kraju od Jugosławii i utworzenia chorwackiego państwa pod włoskimi auspicjami.

 

Przyłączenie się Bułgarii do sojuszu z państwami Osi utwierdziło rządzących w Belgradzie w przekonaniu, iż Jugosławia jest całkowicie osamotniona. Kraj nie był przygotowany do wojny, miał słabo uzbrojoną i wyposażoną armię. W trakcie spotkania regenta Pawła z Hitlerem w marcu 1941 roku, fuhrer zadeklarował uszanowanie nienaruszalności granic i suwerenność Jugosławii. Jugosłowiańska Rada Koronna uznała, iż należy uniknąć większego zła, wybierając mniejsze. Wszyscy jej członkowie poparli akces kraju do Paktu Trzech pod warunkiem nie angażowania się militarnego. Ostatecznym efektem negocjacji z Niemcami było podpisanie 25 marca 1941 roku w Wiedniu Paktu Trzech przez jugosłowiańskiego ministra spraw zagranicznych. W tej sytuacji ustaszowskie plany utworzenia niepodległej Chorwacji przestały być aktualne, gdyż państwa Osi wybrały wariant jugosłowiański.

 

Jednak publiczne ogłoszenie sojuszu Jugosławii z państwami Osi doprowadziło do masowych demonstracji antyrządowych w miastach całej Jugosławii, a następnie do wojskowego zamachu stanu, rozwiązania Rady Regencyjnej i wyniesienia 17-letniego Piotra do godności królewskiej.  

 

Natychmiast po puchu wojskowym w Belgradzie, Hitler postanowił podporządkować siłą nieposłuszny kraj. Atak miał być przeprowadzony „z bezlitosną siłą”. Równocześnie Niemcy postanowili wykorzystać niezadowolenie Chorwatów. Hitler stwierdził, iż „wewnętrzne napięcia w Jugosławii będą rosnąć dzięki obietnicom politycznym dla Chorwatów”. Także Włochy pragnęły wykorzystać ustaszy. Duce przyjąć Pavelića, obiecując wsparcie militarne, jednocześnie wysuwając roszczenia terytorialne w Dalmacji.

 

Jugosławii nie pomogły rozpaczliwe próby mediacji z państwami Osi, prowadzone do czasu rozpoczęcia wojny.

 

W trakcie wojny bardzo często Chorwaci nie chcąc walczyć za „serbską sprawę” opuszczali swe jednostki, przeszkadzali w mobilizacji, dokonywali sabotaży. 108 pułk piechoty, zdominowany przez Chorwatów ogłosił bunt, aresztował serbskich oficerów i umożliwił Niemcom zajęcie Bjelovaru. Po czterech dniach Slawonia została zajęta przez Niemców praktycznie bez walki, a droga na Zgrzeb stała otworem przed Wehrmachtem.

 

Bliski współpracownik Pavelića, Slavko Kvaternik zorganizował w Zagrzebiu rozruchy, wzywając Chorwatów do udzielenia pomocy Niemcom. Równocześnie proklamował 10 kwietnia 1941 roku w imieniu „naszego Poglavnika (wodza narodu) Ante Pavelića” powstanie Niepodległego Państwa Chorwackiego. Sam Pavelić w radiowym orędziu wezwał do podporządkowania się i lojalnego współdziałania z nowym rządem. Pozostający w konspiracji ustasze ujawnili się i przejęli władzę w wielu miejscowościach.

 

Niemieckie czołgi wjechały wieczorem 10 kwietnia do Zagrzebia, entuzjastycznie witane przez ludność. 15 kwietnia 1941 roku do Zagrzebia przyjechał Pavelić, zapewniając wcześniej Hitlera, że „Niepodległa Chorwacja będzie związana w swojej przyszłości z nowym porządkiem, który tworzą Fuhrer i Duce”. W odpowiedzi Hitler wyraził zgodę na utworzenie chorwackiego legionu, uznając prawo Chorwatów do wyboru swego wodza.

 

Wybrana literatura:

Stosunki narodowościowe w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej

H. Batowski – Podstawy kryzysu jugosłowiańskiego (konflikt chorwacko-serbski)

W. Felczak, T. Wasilewski – Historia Jugosławii

Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej i Wschodniej