„Jeśli papież miał całkowitą rację twierdząc, że [cranmerowski] ceremoniał święceń wskutek usunięcia z niego pewnych elementów wyraża w istocie całkowicie inną rzeczywistość, czy nie ma on również słuszności w tym, co pisze o jego autorach, ich wierze i intencjach? Czy nie jest prawdą, że ich zasadniczym celem, kryjącym się za stworzeniem nowego rytu i zastąpieniem nim starego, było usunięcie ofiarnych i kapłańskich elementów, stanowiących charakterystyczną cechą starej liturgii?”[2].
Celem niniejszego rozdziału jest dokładna analiza Novus Ordo Missae w oparciu o te same kryteria, jakimi posłużył się Leon XIII oraz angielscy biskupi w ich Vindication[3]. Porównanie takie pokazuje, że istnieją zdecydowane podobieństwa między Novus Ordo Missae oraz cranmerowską Wieczerzą Pańską z roku 1549. Muszę w tym miejscu powtórzyć, iż nie twierdzę, że reformy przeprowadzone przez Cranmera oraz Pawła VI były identyczne, a jedynie że istnieją między nimi podobieństwa – co jest zupełnie inną sprawą. Obiektywna analiza Novus Ordo Missae pokazuje, że ryt ten został w poważnym stopniu zubożony o „elementy ofiarne i kapłańskie, stanowiące charakterystyczną cechę starej liturgii”. Usunięcie modlitw specyficznie ofiarnych i kapłańskich wystarczyło, by nowa liturgia stała się akceptowalna dla protestantów, tym bardziej, że istnieje obecnie możliwość swobodnego wyboru różnych opcji. W rozdziale XIII pokazałem, że stanowisko niektórych protestantów względem Novus Ordo stało się rzeczywiście dość życzliwe – i nie mam tu bynajmniej na myśli anglokatolickiego odłamu Kościoła anglikańskiego, który – choć w różnym stopniu – akceptuje katolicką doktrynę eucharystyczną. W niniejszym rozdziale pokażę, dlaczego nowa liturgia Mszy akceptowalna jest dla również dla ewangelików, którzy odrzucają katolicką naukę odnoszącą się do Eucharystii. Trzeba przy tym z mocą podkreślić, że podczas analizy cranmerowskiej Wieczerzy Pańskiej czy też Novus Ordo Missae nie należy doszukiwać się formalnej herezji. Nie znajdziemy jej ani w liturgii Cranmera z lat 1549 i 1552 ani w jego rycie święceń. Jak podkreśla dr Francis Clark: „Zarówno w nowej liturgii, jak i w rycie święceń, zasadnicze znaczenie ma nie to, co w nich pozostawiono, ale to, co z nich usunięto”. Co więc usunięte zostało z rytu Mszy, jaki znaleźć możemy w Mszale św. Piusa V?[4] Przed zaprezentowaniem mojej analizy pragnę zachęcić czytelników zaznajomionych z doktryną protestantyzmu odnośnie do kapłaństwa, ofiary oraz Rzeczywistej Obecności do przeanalizowania ordinarium mszału przedsoborowego i zaznaczenia w nim tych modlitw, które uznają za nie do przyjęcia dla ewangelików. Proszę, by zechcieli to uczynić przed lekturą mej własnej analizy, by każdy z nich mógł wyciągnąć swe własne wnioski, a następnie skonfrontować je z moimi. Celem tego zestawienia jest wykazanie ile modlitw, których protestanci nie są w stanie zaakceptować, pozostało obligatoryjnych w Novus Ordo Missae. Słowo „obligatoryjnych” ma tu wielkie znaczenie, ponieważ najważniejszą różnicą między reformą Cranmera oraz reformą Pawła VI jest pozostawienie Kanonu Rzymskiego, który niewielu spośród protestantów mogłoby zaakceptować. Kanon ten usunięty został przez Consilium, przywrócono go jednak na polecenie Pawła VI[5].
Różnice pomiędzy częściami stałymi Mszy Trydenckiej oraz Novus Ordo Missae.
| Msza Trydencka | Novus Ordo Missae |
| 1. Zatytułowana „Msza” | Cranmer zatytułował swą liturgię z roku 1549: „Wieczerza Pańska oraz Komunia św. nazywane łącznie Mszą”.W pierwotnej wersji art. 7 IG Novus Ordo Missae zatytułowana został: „Wieczerza Pańska lub Msza”. Termin „Wieczerza Pańska” pozostał również w wersji zrewidowanej. |
| 2. Sprawowana po łacinie | Cranmerowska Wieczerza Pańska sprawowana była w języku narodowym. W językach narodowych sprawowana jest również Novus Ordo Missae. |
| 3. Znaczna część Mszy sprawowana jest po cichu. | Cranmerowska liturgia uwielbienia i dziękczynienia sprawowana była na głos. W całości na głos sprawowana jest również Novus Ordo Missae. |
| 4. Msza sprawowana jest w kierunku wschodnim – twarzą do ołtarza. | Liturgia Cranmera sprawowana była przy stole twarzą do ludu. Również Novus Ordo Missae sprawowana jest twarzą do ludu na ołtarzu, który w oczywisty sposób pełnić ma rolę stołu. |
| 5. Psalm Judica me, nie do przyjęcia dla protestantów ze względu na wzmiankę o „ołtarzu Bożym”. | Został zniesiony przez Cranmera (patrz Cranmer’s Godly Order, s. 101).Zniesiony został również w Novus Ordo Missae. |
| 6. Podwójny Confiteor odmawiany osobno przez kapłana oraz wiernych – nie do przyjęcia dla protestantów ze względu na wezwania skierowane do świętych. | Cranmer usunął Confiteor (Cranmer’s Godly Order s. 101). Novus Ordo Missae zniosła podwójny Confiteor, zacierając w ten sposób rozróżnienie pomiędzy kapłanem a wiernymi. Okrojony Confiteor, obejmujący wezwania do aniołów i świętych pozostawiony został jako opcja, wprowadzono jednak również inne obrzędy pokutne nie zawierające takich wezwań, a więc całkowicie akceptowalne dla protestantów. |
| 7. Modlitwa Aufer a nobis nawiązuje do ofiary Starego Przymierza, wspominając o Świętym Świętych, gdzie wchodził arcykapłan, by ofiarować krew zwierząt ofiarnych. | Zniesiona w Novus Ordo Missae. |
| 8. Modlitwa Oramus te, Domine nawiązuje do relikwii znajdujących się w kamieniu ołtarzowym. | Umieszczanie kamieni ołtarzowych nie jest już obowiązkowe w przypadku ołtarzy przenośnych lub gdy Msza sprawowana jest na zewnątrz konsekrowanego budynku. Zamieszczanie kamienia ołtarzowego „zalecane” jest jedynie w przypadku ołtarzy stałych (Institutio Generalis 265-266). W Novus Ordo Missae modlitwa na została usunięta. |
| 9. Introit, Kyrie, Gloria, Kolekta, Lekcja, Ewangelia, Credo. | Pozostawione przez Cranmera.Pozostawione w Novus Ordo Missae. |
| 10. Modlitwy Offertorium:Suscipe, sancte Pater
Deus, qui humanae Offerimus tibi, Domine In spiritu humilitatis Veni, sanctificator Suscipe, sancta Trinitas |
Odpowiadające im modlitwy rytu Sarum zniesione zostały przez Cranmera (Cranmer’s Godly Order, ss. 101-102). Wszystkie te modlitwy zniesione zostały w Novus Ordo Missae – za wyjątkiem fragmentu Deus, qui humanae oraz In spiritu humilitatis. |
| 11. Orate fratres. | Zniesiona przez Cranmera oraz zniesiona przez Consilium w Missa normativa. Przywrócona w wyniku nalegań biskupów zgromadzonych na Synodzie w roku 1967. |
| 12. Sekreta. | Modlitwy te często obfitowały w terminologię stricte ofiarną. Zostały zniesione przez Cranmera, pozostawiono je jednak w Novus Ordo Missae, choć często „wykastrowane” zostały przez tłumaczenia ICEL. Ponieważ modlitwy te nie stanowią części ordinarium, nie umniejszają one ekumenicznego wymiaru nowej Mszy. |
| 13. Sursum corda, Prefacja, Sanctus | Zachowane przez Cranmera.Zachowane w Novus Ordo Missae. |
| 14. Kanon Rzymski | Usunięty przez Cranmera.Zachowany w Novus Ordo Missae jako opcja, obok m.in. II Modlitwy Eucharystycznej, którą niektórzy protestanci uważają za akceptowalną. Nie czyni ona rozróżnienia między kapłanem i wiernymi i nie zawiera słowa „Hostia” (Żertwa). |
| 15. Formuła Konsekracji | Cranmer zmodyfikował ją w znacznym stopniu, a Novus Ordo Missae zaadoptowała najważniejsze z wprowadzonych przez niego zmian. Zostało to udokumentowane w rozdziale XV, w którym analizowana jest również szczegółowo II Modlitwa Eucharystyczna. |
| 16. Modlitwa Libera nos po Pater noster. | Luter i Cranmer usunęli tę modlitwę ze względu na kończące ją wezwania skierowane do świętych. Novus Ordo Missae zawiera jej zmodyfikowaną wersję, bez próśb skierowanych do świętych. |
| 17. Haec commixtio. | Odpowiednik tej modlitwy w rycie Sarum usunięty został przez Cranmera. Novus Ordo Missae zachowała zmodyfikowaną wersję tej modlitwy, ze znaczącym pominięciem słowa „consecratio”. |
| 18. Domine Jesu Christe, qui dixisti. | Modlitwa ta nie pojawia się w rycie Sarum, nie zawiera ona jednak niczego, z czym nie mogliby się zgodzić protestanci, poza słowami „Ne respicias peccata mea”, w których kapłan prosi o wybaczenie za swe osobiste grzechy. Wyrażała ona różnicę między kapłanem i wiernymi, stąd w Novus Ordo Missae „peccata mea” zmienione zostało na „peccata nostra”. |
| 19. Domine Jesu Christe, Fili Dei oraz Perceptio Corporis tui. | Zmodyfikowane wersje tych modlitw pozostały w Novus Ordo Missae, a jedną z nich kapłan odmawia sam przed Komunią. Pozostawienie tych modlitw powinno nas z pewnością cieszyć – nie należy natomiast przeceniać znaczenia używania przez nie tradycyjnych sformułowań odnośnie do Rzeczywistej Obecności Chrystusa w Eucharystii. Głównym celem protestantów było wyeliminowanie z liturgii terminologii ofiarnej – byli oni w stanie pogodzić używanie sformułowań wyrażających pozornie wiarę w Rzeczywistą Obecność ze swymi własnymi teoriami – patrz modlitwa Cranmera przytoczona na stronie 108 książki Cranmer’s Godly Order. |
| 20. Obrzędy Komunii | |
| a. Komunia udzielana wiernym pod jedną postacią. | Podczas liturgii Cranmera wierni przyjmowali Komunię pod dwiema postaciami. Coraz częstsze jest to również podczas Novus Ordo Missae. W USA praktyka ta jest obecnie dopuszczalna podczas wszystkich Mszy niedzielnych (patrz rozdział XXI). |
| b. Tradycyjna forma hostii. | Liturgia Cranmera z roku 1549 określa, że chleb powinien być „niekwaszony i okrągły, jak to było wcześniej, jednak bez jakichkolwiek wytłoczeń – i nieco dłuższy oraz grubszy niż do tej pory, by mógł być łatwością dzielony na dwie przynajmniej części, albo też więcej, wedle oceny szafarza”. W art. 283 Wprowadzenia Ogólnego czytamy: „Chleb używany podczas Eucharystii, nawet jeśli niekwaszony i tradycyjnego kształtu, powinien być przygotowany w taki sposób, by kapłan, gdy celebruje ze zgromadzeniem, mógł połamać go na części i udzielić z niego przynajmniej niektórym wiernym”. |
| c. Hostia umieszczana jest przez kapłana na języku komunikowanego, który przyjmuje ją w postawie klęczącej. | Cranmer zachował wszystkie te trzy tradycyjne praktyki w rycie z roku 1549, jednak w liturgii z roku 1552 Komunia rozdzielana była już do ręki aby podkreślić, że jest to zwykły chleb i że kapłan nie różni się zasadniczo od innych ludzi. Obecnie niemal we wszystkich krajach Zachodu (oprócz Polski i Włoch) Komunia rozdawana jest na rękę, jednak Novus Ordo Missae posuwa się dalej nawet niż Cranmer, zezwalając na przyjmowanie Jej na stojąco z rąk świeckich szafarzy. |
| 21. Quod ore sumpsimus oraz Corpus tuum | Wyraźne odniesienia do Rzeczywistej Obecności znajdujące się w tych modlitwach sprawiają, że są one niewygodne dla protestantów, choć Luter zdołał pogodzić je ze swą teorią konsubstancjacji. Modlitwa Quod ore nie znajdowała się z rycie Sarum, znajdowała się w nim jednak Corpus tuum – i Cranmer ją usunął. W nowej Mszy obie one zostały pierwotnie usunięte, ostatecznie jednak przywrócono modlitwę Quod ore. |
| 22. Placeat tibi. | Modlitwa ta stanowiła dla protestantów kamień obrazy (patrz Cranmer’s Godly Order s. 109). Już samo tylko jej pozostawienie uczyniłoby nową liturgię całkowicie dla nich nie do przyjęcia. Tak więc idąc za przykładem Lutra, Cranmera oraz protestanckich reformatorów, Consilium podjęło decyzję o jej usunięciu. |
| 23. Ostatnia Ewangelia. | W Ostatniej Ewangelii nie ma niczego sprzecznego z doktryną protestantyzmu, jednak jej pozostawienie w Novus Ordo Missae stanowiłoby odejście od wzorca liturgii protestanckiej, która kończy się błogosławieństwem. Consilium postanowiło więc ją usunąć. |
| 24. Modlitwy Leona XIII. | Modlitwy po Mszy nie należą do ordinarium, w praktyce jednak postrzegane były one jako integralna część liturgii. Trudno wyobrazić sobie pięć modlitw równie sprzecznych z doktryną protestantyzmu. Zostały one usunięte przez Consilium. |
Wnioski
Nikt obiektywny nie jest w stanie zaprzeczyć, że gdy nowa Msza analizowana jest raczej pod kątem tego, co przemilcza, niż tego, co jeszcze wyraża, natychmiast rzuca się w oczy uderzające podobieństwo do reformy Cranmera. Niewątpliwie jest w tej liturgii kilka modlitw, które mówią o rzeczywistej Obecności w słowach bardzo jasnych (patrz 17 i 19). W rozdziale XII przedstawiłem listę modlitw i rubryk Novus Ordo Missae, które w dalszym ciągu wyrażają katolickie nauczanie, zwłaszcza w odniesieniu do Rzeczywistej Obecności, jednak nawet jeśli stanowią one dostateczne zabezpieczenie dogmatu o Rzeczywistej Obecności Chrystusa w Eucharystii, nowa Msza przemilcza jednak w poważnym stopniu naukę o ofiarnym aspekcie Mszy – co ma znaczenie kluczowe. Jak już wielokrotnie pisałem, Cranmer gotowy był zaakceptować modlitwy, które wyrażałyby wiarę w Rzeczywistą Obecność. Ortodoksja Novus Ordo Missae musi być oceniana wedle tego, czy zachowuje ona terminologię ofiarną – a czyni to ona w stopniu wysoce niedostatecznym, zwłaszcza wówczas, gdy używana II Modlitwa Eucharystyczna. Nie może być najmniejszej wątpliwości, że terminologia odnosząca się do ofiary została w Novus Ordo Missae celowo osłabiona, w wyniku czego jest ona obecnie zgodna protestancką koncepcją ofiary. W swej obronie Apostolicae Curae katoliccy biskupi w takich słowach zwracali się do swoich anglikańskich adwersarzy:
„ (…) Choć Cranmer deklarował wiarę w ofiarę związaną z Komunią św., rozumiał ją jednak jako ofiarę, w której składającym ją nie jest ziemski przedstawiciel Chrystusa, a przedmiotem ofiarowanym nie jest Ciało i Krew Chrystusa, zamiast tego ofiarnikiem jest zgromadzenie chrześcijan występujące w swym własnym imieniu, ofiarujące same siebie [Bogu] poprzez modlitwy uwielbienia i dziękczynienia za dobrodziejstwo odkupienia, poprzez swe posłuszeństwo Bożemu prawu i ujarzmienie swych złych namiętności. Również my sami, idąc za słowami Pisma, nazywamy takie akty ofiarami, są one jednak ofiarami metaforycznymi i czymś całkowicie różnym od prawdziwej i właściwej ofiary, która ma miejsce podczas Mszy. Nigdzie w pismach Cranmera nie można znaleźć słów, które uzasadniać mogłyby twierdzenie o jego w nią wierze. Przeciwnie, jak pokazują zacytowane już przez nas ustępy, których przytoczyć można by znacznie więcej, do ofiary tej odczuwał on odrazę i nie szczędził jej wszelkiego rodzaju zniewag”[6].
Zwracając się do duchowych spadkobierców Cranmera, biskupi dodawali:
„Tak więc Kościół wasz, w osobie waszych duchownych, stale utrzymywał, iż posiada pewien rodzaj ofiary i kapłaństwa, jednak po starannym zbadaniu okazuje się, że nie chodzi tu o ofiarę w sensie dosłownym i katolickim, ale jedynie metaforycznym. Umysł ludzki lubuje się w poszukiwaniu analogii i we wszystkich wiekach powszechne było określanie mianem ofiary samowyrzeczenia połączonego z uwielbieniem i dziękczynieniem, ponieważ akty te posiadają naturę daru, który zawsze pociąga za sobą pewien koszt. Samo Pismo używa tej terminologii, jesteśmy więc dalecy od jej odrzucania. Przeciwnie, sami używamy jej bardzo powszechnie. Należy jednak pamiętać, że język figuratywny jest metaforyczny – i nie mieszać podobieństwa z rzeczywistością. Prawdziwą Ofiarę oraz kapłaństwo – czyli Ofiarę, w której składane jest prawdziwe Ciało i Krew Chrystusa, oraz Kapłaństwo posiadające władzę Przeistaczania i ofiarowania – Kościół wasz, ustami tych samych waszych przedstawicieli, z równą stałością i w najostrzejszych słowach zawsze odrzucał”[7].
Nie zamierzamy tu wchodzić w ocenę osobistej wiary członków Consilium, jednak obiektywna ocena Novus Ordo Missae w jednoznaczny sposób dowodzi, że w przypadku użycia II Modlitwy Eucharystycznej liturgia ta odpowiada wierze ludzi odrzucających katolicką naukę o ofierze na rzecz ofiary metaforycznej, w której lud ofiaruje Bogu uwielbienie, dziękczynienie i samego siebie. W przypadku, gdy odmawiana jest II Modlitwa Eucharystyczna, z czystym sumieniem mogę odnieść do Novus Ordo Missae sformułowaną przez dr Francis Clark ocenę Wieczerzy Pańskiej z roku 1549:
„Pierwszy Modlitewnik Edwarda VI nie mógłby zostać oskarżony o formalną herezję, ponieważ został on skomponowany w sposób bardzo sprytny i nie zawierał żadnego otwartego zaprzeczenia doktryny przedreformacyjnej. Było to, jak to określił pewien angielski uczony, «dzieło niezrównane w wieloznaczności», rozmyślnie skomponowane w taki sposób, by ludzie bardziej konserwatywni mogli stworzyć własną jego interpretację i uspokoić swe sumienia, podczas gdy reformatorzy interpretowali je zgodnie ze swymi własnymi doktrynami i traktowali jako narzędzie służące do przeprowadzenia kolejnego etapu rewolucji religijnej”[8].
Zaprawdę, określenie owo – „dzieło niezrównane w wieloznaczności” – znakomicie pasuje również do Mszy Pawła VI!
Michael Davies
tłum. Scriptor
[1] A Vindication of the Bull „Apostolicae curae”, Londyn 1898, s. 54.
[2] Ibidem.
[3] Poprzez to porównanie nie mam zamiaru kwestionować ważności Novus Ordo Missae. Jak wyjaśniłem w rozdziale XII, Chrystus Pan ustanowił swe sakramenty na dwa sposoby: „ogólny” oraz „szczegółowy”. W przypadku pięciu sakramentów ustanowionych w sposób ogólny pozostawił On najwyższej władzy Kościoła określenie tego, co stanowi ich ważną materię oraz formę. W przypadku chrztu i Eucharystii osobiście określił materię oraz formę – i we wszystkich przypadkach, gdy są one sprawowane przez właściwych szafarzy z właściwą intencją, działają one ex opere operato. Tak więc argumenty dowodzące nieważności ustanowionego w sposób ogólny sakramentu święceń nie mogą być odnoszone do ustanowionego w sposób konkretny sakramentu Eucharystii.
[4] F. Clark, Eucharistic Sacrifice and the Reformation, Oxford 1967, s. 192.
[5] D. Woodruff, Paul VI, CTS 1974, s. 11.
[6] A Vindication of the Bull „Apostolicae curae”, Londyn 1898, s. 72.
[7] Ibidem s. 77.
[8] F. Clark, op.cit., s. 182.
