Dla Rosji zbrodnia w Katyniu to „wydarzenia katyńskie”

Według naszej wiedzy, jesteśmy jedyną redakcją polską, która przetłumaczyła i publikuje ten dokument, jakże znamienny dla rosyjskiego państwa. 

Nas też obciążają wszelkie mankamenty przekładu, za które z góry przepraszamy.

Proces katyński w Strasburgu zakończy się przypuszczalnie wiosną 2013 r.

 

 

PRZEDSTAWICIEL FEDERACJI ROSYJSKIEJ

 

ul. Żytnaja 14, 119991 Moskwa

30 listopada 2012 r.

Nr 14-5266-12

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ

 PRAW CZŁOWIEKA

 

Pismo procesowe do Izby Wielkiej

Skargi nr 55508/07 i 29520/09

Janowiec i Inni przeciw Rosji

 

 

1. Procedura

1. 5 lipca 2011 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka („Trybunał”) w składzie Izby postanowił połączyć skargę nr 55508/07 Janowiec i Trybowski przeciw Rosji ze skargą nr 29520/09 Wołk-Jezierska i Inni przeciw Rosji i uznać skargi za dopuszczalne na podstawie Artykułu 2 w jego aspekcie proceduralnym (domniemana nieadekwatność dochodzenia[1]) i Artykułu 3 (domniemane traktowanie poniżające) Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: „Konwencja”).

2. 16 kwietnia 2012 r. Trybunał w składzie Izby wydał orzeczenie w sprawie Janowiec i Inni przeciw Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) stwierdzając nieprzestrzeganie przez pozwany rząd jego zobowiązań płynących z Artykułu 38 Konwencji (nieprzekazanie żądanego dokumentu) i naruszenie Artykułu 3 Konwencji (poniżające traktowanie dziesięciu z piętnastu skarżących). Trybunał uznał, że nie może rozpoznać merytorycznie zarzutów o naruszenie Artykułu 2 Konwencji w jego aspekcie proceduralnym. Ponadto Trybunał częściowo uwzględnił wnioski skarżących o zwrot kosztów i wydatków i uznał, że stwierdzenie naruszenia w zakresie szkód niematerialnych będzie stanowić wystarczające sprawiedliwe zadośćuczynienie za szkody niematerialne wyrządzone skarżącym.

3. 24 września 2012 r. panel pięciu sędziów Izby Wielkiej postanowił uwzględnić wnioski pana Ireneusza Kamińskiego (złożony 25 czerwca 2012 r. w imieniu grupy pani Wołk-Jezierskiej), pana Romana Nowosielskiego (złożony 5 lipca 2012 r. w imieniu grupy pani Wołk-Jezierskiej), pana Józefa Szewczyka (złożony 3 lipca 2012 r. w imieniu grupy panów Jerzego Janowca i Antoniego Trybowskiego) i pani Justyny Chrzanowskiej (złożony 11 lipca 2012 r. w imieniu rządu polskiego) o przekazanie sprawy Izbie Wielkiej na podstawie Art. 43 Konwencji.

4. Zgodnie z zarządzeniem Prezesa Izby Wielkiej, do stron zwrócono się o wypowiedzi pisemne na temat dopuszczalności i meritum sprawy w związku z orzeczeniem Izby z 16 kwietnia 2012 r. i czterema wnioskami o przekazanie sprawy Izbie Wielkiej.

 

2. Treść i zakres sprawy przed Izbą Wielką

5. Rząd Federacji Rosyjskiej stwierdza że, choć Artykuł 43 Konwencji i Artykuł 80 Statutu Trybunału umożliwiają albo uchylenie orzeczenia Izby i zastąpienie go orzeczeniem Izby Wielkiej, albo jego zmianę przez samą Izbę, podobnych przepisów brak w odniesieniu do postanowień Izby o dopuszczalności.

6. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału, treść i zakres „sprawy” przekazanej Izbie Wielkiej ograniczone są przez decyzję Izby o dopuszczalności (zob. np. orzeczenia w sprawach K. i T. przeciw Finlandii [GC], nr 25702/94, 12 lipca 2001, §§ 140-141; Göç przeciw Turcji [GC], nr 36590/97, 11 lipca 2002, §§ 36-37; Perna przeciw Włochom [GC], nr 48898/99, 6 maja 2003, §§ 23-24; Azinas przeciw Cyprowi [GC], nr 56679/00, 28 kwietnia 2004, § 32; Sisojeva i Inni przeciw Łotwie [GC], nr 60654/00, 15 stycznia 2007, § 61; Šilih przeciw Słowenii [GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, §§ 120-121; Kononov przeciw Łotwie [GC], nr 36376/04, 17 maja 2010, §§ 182-184).

7. Zatem Izba Wielka nie może badać zarzutów skarżących w niniejszej sprawie uznanych za niedopuszczalne postanowieniem Izby z 5 lipca 2011 r.

  

3. Materialny aspekt Artykułu 2 Konwencji

3.1. Nieistnienie naruszenia

8. Rząd Federacji Rosyjskiej ponownie wzywa Trybunał do rozróżnienia dwu sytuacji: taką, gdy naruszenie w prosty sposób przekracza jurysdykcję czasową Trybunału i taką, gdy naruszenia nie ma (zob. postanowienie z 5 lipca 2011 r. § 81 i orzeczenie z 16 kwietnia 2012 r. § 113).

9. Powyższe rozróżnienie ma znaczenie zasadnicze, bowiem tylko zaistniałe naruszenie materialnego aspektu Artykułu 2 Konwencji (choć może ono leżeć poza jurysdykcją czasową Trybunału) może skutkować powstaniem jakichkolwiek obowiązków proceduralnych, wynikających z Artykułu 2 w związku z Artykułem 1 Konwencji.

10. Wszelako Izba nie odniosła się do tego argumentu w swym postanowieniu i orzeczeniu, poprzestając na stwierdzeniu w § 101 postanowienia z 5 lipca 2011 r., że „strony uznały, że nie ma on właściwości ratione temporis w zakresie badania masowego mordu na polskich jeńcach wojennych w roku 1940 z punktu widzenia części materialnej Artykułu 2 Konwencji”.

11. Przytoczone sformułowanie nie jest dostatecznie precyzyjne, gdyż naruszenie Konwencji winno przynajmniej zaistnieć, by nie zostać objęte jurysdykcją czasową Trybunału. Oczywiście nie mogło zaistnieć naruszenie Konwencji, która nie ma mocy wstecznej, przed jej przyjęciem.

12. Wydarzenia katyńskie (w oryginale ang. the Katyn events – przyp. tłum.) nastąpiły 10 lat przed przyjęciem Konwencji. Stanowią one fakt historyczny (który nastąpił trzy ćwierci stulecia temu) który nie może otrzymać oceny prawnej z punktu widzenia Konwencji w postępowaniu przed Trybunałem.

13. Innymi słowy, wydarzeń katyńskich nie można uznać za domniemane naruszenie materialnej części Artykułu 2 Konwencji, jedynie pozostające poza jurysdykcją Trybunału ratione temporis. Z punktu widzenia Konwencji, to domniemane naruszenie nie istnieje w ogóle.

14. Fakt ten sprawia, że niniejsza sprawa jest unikalna. Jak stwierdzili sędziowie Anatolij Kovler i Ganna Yudkivska w swym wspólnym zdaniu równoległym do orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r., „jest to pierwsza sprawa, w której Trybunał zajął się obowiązkami proceduralnymi wynikającymi z Artykułu 2 w związku z wydarzeniem, które nie tylko miało miejsce przed ratyfikacją Konwencji przez pozwane państwo, ale nawet przed opracowaniem Konwencji.”

15. Wszystkie sprawy omówione w orzeczeniu Izby dotyczą wydarzeń, które miały miejsce przynajmniej po przyjęciu Konwencji. Jedynym wyjątkiem jest sprawa Kononov przeciw Łotwie, choć wydarzenia z roku 1944 badano tam z punktu widzenia Artykułu 7 Konwencji w innym celu (zob. punkt 3.2 poniżej).

 

3.2 Ocena wydarzeń katyńskich w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego

16. W trakcie weryfikacji tego, czy posiada jurysdykcję czasową by zająć się aspektem proceduralnym Artykułu 2 w niniejszej sprawie, w § 140 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. Izba stwierdza że „przyjmuje, iż masowy mord na jeńcach polskich dokonany przez tajną policję sowiecką nosi znamiona zbrodni wojennej”.

17. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa że w wypowiedzi tej Izba nie dość że przekroczyła swą jurysdykcję czasową określoną w § 101 jej postanowienia z 5 lipca 2011 r., ale i zastosowała zapisy międzynarodowego prawa humanitarnego, naruszając Artykuł 19 Konwencji.

18. Wbrew rachubom rządu polskiego i skarżących, Trybunał niewątpliwie nie jest organem dochodzeniowym ani sądowym przeznaczonym do stwierdzania znamion zbrodni wojennych w czyichś działaniach.

19. Zgodnie z Artykułem 19 Konwencji, Trybunał utworzono „w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań wynikających dla Wysokich Układających się Stron z Konwencji i jej protokołów”. Artykuł 32 § 1 Konwencji potwierdza ten zapis: „Trybunał jest właściwy do rozpoznawania wszystkich spraw dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji i jej protokołów”.

20. Żaden z instrumentów międzynarodowych dotyczących praw i zwyczajów wojny nie nadaje Trybunałowi jakiejkolwiek jurysdykcji w odniesieniu do zbrodni wojennych, gdyż prawo do postępowań dotyczących tych zbrodni przysługuje wyspecjalizowanym instytucjom międzynarodowym i wewnętrznym organom dochodzeniowym lub sądowym danego państwa.

21. Zgodnie z Artykułem 31 § 3 (c) Konwencji Wiedeńskiej Prawa Traktatów z 23 maja 1969 r., Trybunał może uwzględnić między innymi zapisy międzynarodowego prawa humanitarnego dla celów interpretacji Konwencji (zob. np. orzeczenie w sprawie Loizidou przeciw Turcji [GC], nr 15318/89, 18 grudnia 1996, § 43). Lecz identyfikacja znamion zbrodni wojennych wykracza poza interpretację Konwencji.

22. Ponadto, wyłącznie dla wyraźnych celów Artykułu 7 Konwencji, Trybunał może dokonać własnej oceny danej okoliczności w świetle, między innymi, międzynarodowego prawa humanitarnego (zob. np. orzeczenia w sprawach Kononov przeciw Łotwie [GC], nr 36376/04, 17 maja 2010, § 187; Streletz, Kessler i Krenz przeciw Niemcom [GC], nr 34044/96, 35532/97 i 44801/98, 22 marca 2001, § 51; K.-H. W. przeciw Niemcom[GC], nr 37201/97, 22 marca 2001, § 46; Korbely przeciw Węgrom [GC], nr 9174/02, 19 września 2008, § 73). Nie ma jednak potrzeby ani wymogu, by oceny tej dokonywać dla celów Artykułu 2 Konwencji.

23. Zatem ocena wydarzeń katyńskich z punktu widzenia międzynarodowego prawa humanitarnego, sprzeczna z wynikami zakończonego dochodzenia wewnątrzkrajowego, jest sprzeczna z Konwencją ratione materiae.

 

3.3 Niewłaściwe sformułowania

24. Abstrahując od granic przysługującej Trybunałowi w niniejszej sprawie jurysdykcji ratione temporis i ratione materiae, rząd Federacji Rosyjskiej za niewłaściwe uważa następujące sformułowania w orzeczeniu Izby z 16 kwietnia 2012 r.:

– „Trybunał przyjmuje, iż masowy mord na polskich jeńcach wojennych dokonany przez tajną policję sowiecką nosił znamiona zbrodni wojennej” (§ 140);

– „Trybunał uderza widoczna niechęć władz rosyjskich uznania realności masakry w Katyniu, której ofiarami padli krewni skarżących” (§ 159);

– „Reasumując, Trybunał stwierdza że trudno nie zgodzić się z argumentem skarżących, że negacja realności masowego mordu…” (§ 160);

– „Uznając, że krewni skarżących byli więźniami obozów sowieckich lecz twierdząc, że ich dalszego losu nie można wyjaśnić, sądy rosyjskie zaprzeczyły realności doraźnych egzekucji dokonanych w lesie katyńskim i innych miejscach masowych mordów” (§ 165).

25. Po pierwsze, rząd Federacji Rosyjskiej nigdy nie negował „realności doraźnych egzekucji’. W rzeczywistości, rząd Federacji Rosyjskiej przyznał to już w roku 1990, a następnie wielokrotnie przyznawał ponownie na najwyższym szczeblu politycznym (kilka przykładów wskazano w §§ 35, 38 i 71 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) „Realność masakry w Katyniu” potwierdzają również wyniki śledztwa w sprawie karnej nr 159. Co więcej, jedynym powodem śledztwa, wobec braku takiego obowiązku i z naruszeniem wymogów procedury karnej, była polityczna wola ustalenia okoliczności wydarzeń katyńskich (zob. punkt 4.1 poniżej).

26. Po wtóre, nie wolno mieszać emocji, historii i polityki z ścisłymi definicjami prawa. Wewnątrzkrajowe organy dochodzeniowe nie uznały wydarzeń katyńskich za zbrodnię wojenną. Fakt egzekucji ustalono jedynie w odniesieniu do 1803 więźniów polskich, a zidentyfikowano szczątki jedynie 22 osób, przy czym nie zaliczają się do nich krewni 15 skarżących w niniejszej sprawie.

27. Nazwiska Wincenty Wołk, Stanisław Rodowicz i Stanisław Mielecki znajdują się w wykazie osób rzekomo zidentyfikowanych w czasie ekshumacji w roku 1943, opublikowanej w książce „Amtliches Material zum Massenmord von Katyn” (zob. orzeczenie z 16 kwietnia 2012 r., §§ 25, 26 i 33). Dokonując oceny wartości dowodowej tego wykazu należy uwzględnić fakt, że prace ekshumacyjne w roku 1943 prowadzono na terytorium okupowanym przez armię niemiecką, pod dowództwem i pełną kontrolą władz niemieckich. Tak zwana Komisja Międzynarodowa składała się z biegłych medycyny sądowej z 12 państw europejskich, z których 11 w tym czasie było okupowane przez Niemcy lub było sojusznikami Niemiec. Jest dobrze znane, że wykaz ten jest niedokładny z uwagi na metodę jego opracowania. Identyfikacji ekshumowanych szczątków nie dokonano zgodnie ze stosownymi postanowieniami procedury karnej. Wykazu tego nie można dołączyć do akt sprawy karnej nr 159 w charakterze dowodu.

28. Ponadto, wykaz z nazwiskiem Andrzeja Janowca odkryto podczas ekshumacji prowadzonych przez specjalistów polskich w roku 1995 (bez związku z postępowaniem w sprawie karnej nr 159), a wykaz zawierający nazwisko Antoniego Nawratila odkryto w czasie ekshumacji przeprowadzonych przez specjalistów polskich i rosyjskich w roku 1991 (zob. załączniki do pisemnego stanowiska rządu polskiego z 12 maja 2009 w postępowaniu dotyczącym skargi nr 55508/07 Janowiec i Trybowski przeciw Rosji).

29. Nazwiska pozostałych 10 krewnych skarżących znajdują się jedynie w wykazach więźniów opracowanych przez miejscowe wydziały NKWD.

30. Reasumując, wskazane dowody nie wystarczą by ustalić los krewnych skarżących w stopniu koniecznym dla celów postępowania karnego lub rehabilitacyjnego.

31. Po trzecie, z uwagi na śmierć podejrzanych, brak podstaw by przekazać sprawę karną nr 159 do sądu celem rozpoznania merytorycznego, a przestrzegania gwarancji sprawiedliwego procesu określonych w Artykule 6 Konwencji w takim postępowaniu zapewnić nie można. Wobec braku jakiegokolwiek końcowego orzeczenia sądowego w niniejszej sprawie, cytowane wyżej sformułowania Izby, choć znajdują się jedynie w uzasadnieniu orzeczenia, w istocie są równoznaczne ze stwierdzeniem winy bez jej uprzedniego ustalenia „zgodnie z prawem”, z naruszeniem Artykułu 6 § 2 Konwencji (zob., mutatis mutandis, orzeczenia w sprawach Leutscher przeciw Holandii (1), nr 17314/90, 26 marca 1996, § 29; i Lutz przeciw Niemcom, nr 9912/82, 25 sierpnia 1987, § 60).

 

4. Aspekt proceduralny Artykułu 2 Konwencji

4.1 Brak płynącego z prawa wewnątrzkrajowego obowiązku przeprowadzenia śledztwa w związku z wydarzeniami katyńskimi

32. Na poziomie wewnątrzkrajowym, wydarzenia katyńskie bada się na podstawie obowiązującego w danym czasie kodeksu karnego RFSRR z 1926 r. (znowelizowanego postanowieniem Rady Komisarzy Ludowych RFSRR z 9 stycznia 1928 r.)

33. Śledztwo w sprawie karnej nr 159 rozpoczęło się 22 marca 1990 r. po odkryciu masowych grobów obywateli polskich w Charkowie i przeprowadzono je zgodnie z kodeksem postępowania karnego RFSRR z 1960 r., obowiązującym do 1 lipca 2002 r., gdy zastąpił go kodeks postępowania karnego Federacji Rosyjskiej.

34. W trakcie śledztwa, działania pewnych funkcjonariuszy z kierownictwa Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (NKWD ZSRR), które doprowadziły do pozasądowej egzekucji więźniów polskich, zakwalifikowano jako przestępstwo określone w art. 193-17 (b) kodeksu karnego RFSRR z 1926 r. – nadużycie władzy o ciężkich konsekwencjach w okolicznościach szczególnie obciążających – zagrożone karą śmierci.

35. Zgodnie z art. 14 kodeksu karnego RFSRR z 1926 r., maksymalny okres przedawnienia odpowiedzialności karnej nie mógł przekroczyć 10 lat. Zakres uznaniowości w stosowaniu limitów kodeksowych przysługiwał sądom jedynie w odniesieniu do przestępstw kontrrewolucyjnych i aktywnej walki przeciw klasie pracującej i rewolucji, lecz naturalnie wydarzenia katyńskie nie miały nic wspólnego z takimi przestępstwami.

36. Zgodnie z art. 5 § 3 kodeksu postępowania karnego RFSRR z 1960 r. i art. 24 § 1 (3) kodeksu postępowania karnego Federacji Rosyjskiej, postępowania karnego w sprawie nr 159 nie należało wszczynać lub należało umorzyć po stwierdzeniu upływu okresów przedawnienia.

37. Co więcej, ci funkcjonariusze NKWD ZSRR zmarli przed wszczęciem postępowania karnego nr 159.

38. Zgodnie z art. 5 § 8 kodeksu postępowania karnego RFSRR z 1960 r. i art. 24 § 1 (4) kodeksu postępowania karnego Federacji Rosyjskiej, postępowania karnego w sprawie nr 159 nie należało wszczynać lub należało umorzyć po stwierdzeniu śmierci podejrzanych, chyba że kontynuacja postępowania była konieczna dla rehabilitacji podejrzanych.

39. W związku z tym rząd Federacji Rosyjskiej podkreśla, że nawet gdyby, teoretycznie, śledztwo w sprawie wydarzeń katyńskich wszczęto na podstawie art. 357 lub 357 w zw. z art. 78 § 5 kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej (obowiązującego obecnie), postępowanie karne i tak byłoby umorzone wobec śmierci podejrzanych.

40. Niezależnie od ciężaru przedmiotowego przestępstwa, śmierć podejrzanych lub oskarżonych jest powszechnie uznawaną podstawą odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania karnego, która wynika z „indywidualnej i personalizowanej” natury spraw karnych (zob. Oskarżyciel przeciw Norman, Fofana i Kondewa, Sąd Szczególny dla Sierra Leone, sprawa nr SCSL-04-14-T, postanowienie izby sądowej z 21 maja 2007, § 14[2]; Oskarżyciel przeciw Slobodanowi Miloseviciowi, Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, sprawa nr IT-02-54-T, postanowienie procesowe o umorzeniu postępowania z 14 marca 2006[3]).

41. Postępowanie karne nr 159 wszczęto wbrew wskazanym ograniczeniom proceduralnym, a rozporządzenia z 22 marca i 27 września 1990 r. nie zawierały nawet jakichkolwiek odniesień do konkretnych artykułów kodeksu karnego, na podstawie których wszczęto to postępowanie karne. W tych okolicznościach staje się oczywiste, że śledztwo w sprawie karnej nr 159 przeprowadzono z naruszeniem wymogów procedury karnej, z przyczyn politycznych, jako gest dobrej woli wobec władz polskich (zob. § 141 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. i wspólne zdanie równoległe sędziów Anatolija Kovlera i Ganny Yudkivska do tego orzeczenia).

 

4.2 Brak płynącego z prawa wewnątrzkrajowego obowiązku badania wydarzeń katyńskich na podstawie międzynarodowego prawa humanitarnego

42. Skarżący i Trybunał nie zgodzili się z kwalifikacją wydarzeń katyńskich dokonaną przez Naczelną Prokuraturę Wojskową i określili je jako zbrodnię wojenną (ze znamionami ludobójstwa) i zbrodnię przeciw ludzkości (zob. §§ 118, 140) w rozumieniu przyjętym w Artykule 6 (b) lub (c) Statutu Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze (dalej: „MTW”), który dołączono do Układu o Ściganiu i Ukaraniu Głównych Zbrodniarzy Wojennych Państw Osi w Europie (Londyn, 8 sierpnia 1945 r.)

43. Kodeks karny RFSRR z 1926 r. nie zawierał wystarczających podstaw prawnych dla badania i ścigania takich zbrodni na szczeblu wewnątrzkrajowym, wymagane były odniesienia do prawa międzynarodowego (zob. orzeczenie w sprawie Kononov przeciw Łotwie [GC], nr 36376/04, 17 maja 2010, § 230).

44. Lecz przynajmniej do roku 1945 prawo międzynarodowe nie zawierało jakichkolwiek wiążących powszechnie przepisów w zakresie (1) ścisłej definicji zbrodni wojennych lub zbrodni przeciw ludzkości, (2) osobistej odpowiedzialności za nie, (3) stosownej kary oraz (4) warunków ustawowego przedawnienia odpowiedzialności za takie zbrodnie. Istniejące wówczas instrumenty międzynarodowe jedynie deklarowały jako nielegalne pewne naruszenia praw i zwyczajów wojny i ustanawiały odpowiedzialność państwa za takie naruszenia, zarazem milcząc o zastosowaniu ustawowego przedawnienia za owe naruszenia.

45. Statut MTW z 1945 r. wprowadził wyraźniejsze definicje zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości, jak również ustanowił osobistą odpowiedzialność za nie, nadal milcząc o kwestii zastosowania ustawowego przedawnienia. Wszelako zważywszy, że MTW był trybunałem ad hoc, zapisy Statutu MTW ograniczały się ściśle do (1) postępowań przed MTW, (2) w odniesieniu do głównych zbrodniarzy wojennych, (3) pochodzących z państw europejskich Osi.

46. Zgodnie z orzeczeniem MTW (z 30 września – 1 października 1946 r.), prawa i zwyczaje wojny skodyfikowane, między innymi, w Konwencji (IV) o Poszanowaniu Praw i Zwyczajów Wojny na Lądzie z 1907 r. i Regulacji do niej dołączonych (Haga, 18 października 1907 r.) do roku 1939 były już „uznane przez państwa cywilizowane”. Jednak w orzeczeniu wyraźnie przyznano, że uprzednio naruszenia tych praw i zwyczajów wojny były jedynie zakazane, a nie określane jako zbrodnie karalne, związane z odpowiedzialnością osobistą na szczeblu międzynarodowym.

47. Zasady Prawa Międzynarodowego Uznane w Statucie Trybunału w Norymberdze i Orzeczeniu Trybunału (Międzynarodowa Komisja Prawa Organizacji Narodów Zjednoczonych, 1950) były pierwszym instrumentem międzynarodowym powszechnie i wyraźnie uznającym odpowiedzialność osobistą za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości z naruszeniem przepisów prawa międzynarodowego. Jednak i ten instrument zachował milczenie w kwestii zastosowania ustawowego przedawnienia za owe zbrodnie.

48. Konwencja o Niezastosowaniu Ustawowych Okresów Przedawnienia do Zbrodni Wojennych i Zbrodni przeciw Ludzkości (Nowy Jork, 26 listopada 1968 r.) była pierwszym instrumentem międzynarodowym powszechnie i wyraźnie uznającym brak zastosowania przedawnienia ustawowego w przypadku zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości (w tym ludobójstwa).

49. Należy podkreślić, że Konwencja z 1968 r. dotyczy jedynie kwestii przedawnienia ustawowego. W świetle Artykułu 31 § 3 (c) Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r., nie można jej interpretować jako instrumentu umożliwiającego nieograniczoną kwalifikację ze skutkiem wstecznym czynów jako zbrodni wojennych lub zbrodni przeciw ludzkości „bez względu na datę ich popełnienia”. Interpretacja taka byłaby sprzeczna z dwiema fundamentalnymi zasadami prawa karnego: „nullum crimen sine lege” i „nulla poena sine lege” (zob. Artykuły 22 i 23 Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r.) Innymi słowy, Konwencję z 1968 r. można stosować jedynie zgodnie z zasadą, że zarówno kryminalność, jak i karalność danego czynu określa się zgodnie z prawem obowiązującym w czasie jego popełnienia.

50. Reasumując, prawo międzynarodowe z roku 1940 nie stanowiło wystarczającej podstawy, by zakwalifikować wydarzenia katyńskie jako zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciw ludzkości, albo ludobójstwo (zob. orzeczenie w sprawie Kononov przeciw Łotwie [GC], nr 36376/04, 17 maja 2010, zdanie odrębne sędziego Jean-Paul Costa podzielone przez sędziów Zdravka Kalaydijeva i Mihai Poalelungi), chyba że można je było przypisać głównym zbrodniarzom wojennym europejskiej Osi i były objęte szczególną jurysdykcją MTW w Norymberdze.

51. W związku z tym rząd Federacji Rosyjskiej nie może nie zauważyć, że interpretując te same instrumenty międzynarodowe w sprawie Kononov przeciw Łotwie Izba Wielka nadała im o wiele szersze znaczenie niż miały one uprzednio gdyż, z naruszeniem Artykułu 31 Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r., pomijała ona ogólne zasady prawa karnego, zwłaszcza tę mówiącą o ścisłej wykładni przestępstwa i zakazie jej rozszerzania przez analogię, a w razie dwuznaczności – o potrzebie interpretacji korzystnej dla osoby objętej śledztwem, oskarżeniem lub skazanej (zob. Artykuł 22 § 2 Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r.; orzeczenie w sprawie Korbely przeciw Węgrom [GC], nr 9174/02, 19 września 2008, § 70; K.-H. W. przeciw Niemcom [GC], nr 37201/97, 22 marca 201, § 45; i Kokkinakis przeciw Grecji, nr 14307/08, 25 maja 1993 r., § 52).

52. I wreszcie, mimo braku takiego obowiązku, na wniosek władz polskich, w postępowaniu karnym nr 159 zbadano i na podstawie art. 24 § 1 (1) kodeksu postępowania karnego Federacji Rosyjskiej odrzucono wersję o ludobójstwie – ze względu na brak przestępstwa. Ustalono, że podejrzani działali wyłącznie z motywem kryminalnym i nie mieli jakiegokolwiek zamiaru zniszczenia, w całości lub części, grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej jako takiej (zob. Artykuły 2 i 3 Konwencji o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa, 9 grudnia 1948 r.)

 

4.3 Brak obowiązku proceduralnego wynikającego z Artykułu 2 Konwencji

53. Po pierwsze, jak wyjaśniono w punktach 4.1 i 4.2 wyżej, rząd Federacji Rosyjskiej nie miał płynącego albo z prawa międzynarodowego, albo wewnątrzkrajowego obowiązku przeprowadzenia śledztwa w sprawie wydarzeń katyńskich. Zatem postępowanie karne nr 159, prowadzone z przyczyn politycznych i w geście dobrej woli, nie może być przedmiotem badania z punktu widzenia Artykułu 2 Konwencji w jego aspekcie proceduralnym (zob. § 141 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. w niniejszej sprawie; orzeczenie w sprawie Brecknell przeciw Wielkiej Brytanii, nr 32457/04, 27 listopada 2007, § 70).

54. Po wtóre, rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że jedynie wydarzenia, które miały miejsce po przyjęciu Konwencji (choć mogły nastąpić przed ratyfikacją Konwencji przez pozwane państwo) mogą ustanowić jakiekolwiek obowiązki proceduralne na podstawie Artykułu 2 w zw. z Art. 1 Konwencji (zob. pkt 3.1 wyżej). Dlatego wydarzenia katyńskie które miały miejsce w roku 1940, 10 lat przed przyjęciem Konwencji, nie mogły ustanowić jakichkolwiek zobowiązań na podstawie Artykułu 2 Konwencji.

55. Po trzecie, proceduralny obowiązek na podstawie Artykułu 2 Konwencji wiąże pozwane państwo jedynie „przez okres, w jakim rozsądnie oczekiwać można od władz kroków zmierzających do wyjaśnienia okoliczności śmierci i określenia odpowiedzialności za nią” (zob. § 130 orzeczenia w niniejszej sprawie; orzeczenie w sprawie Šilih przeciw Słowenii [GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, § 157). Przechodząc do okoliczności niniejszej sprawy rząd Federacji Rosyjskiej jeszcze raz usilnie podkreśla, że Konwencja została ratyfikowana przez Federację Rosyjską 5 maja 1998 r., 58 lat po wydarzeniach katyńskich. Podejrzani i większość świadków zmarła przed terminem ratyfikacji. Pewne kluczowe dokumenty zostały zniszczone jeszcze wcześniej, o czym świadczy notatka Szelepina z 3 marca 1959 r. (zob. § 20 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.), co uniemożliwiło ustalenie okoliczności i przyczyn pojmania i uwięzienia więźniów polskich, charakter oskarżeń przeciw nim, jak również to, czy udowodniono im winę i czy wykonano decyzje o ich rozstrzelaniu. Śledztwo rozpoczęło się 50 lat po tych wydarzeniach. W tych okolicznościach nie można rozsądnie oczekiwać od rządu Federacji Rosyjskiej „kroków zmierzających do wyjaśnienia okoliczności śmierci i określenia odpowiedzialności za nią”, a zatem nie wiązał go obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji (zob. wspólne zdanie równoległe sędziów Anatolija Kovlera i Ganna Yudkivska do orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

 

4.4 Brak jurysdykcji czasowej dla badania obowiązku proceduralnego określonego w Artykule 2 Konwencji

56. Jeżeli Trybunał postanowi odrzucić argumenty wyłożone w pkc. 4.3 wyżej, rząd Federacji Rosyjskiej pragnie powołać się na inne stanowisko Trybunału, konsekwentnie wyrażane w kilku jego decyzjach i orzeczeniach, którego nie uchylono i które pozostaje w mocy.

57. Zważywszy na ustaloną zasadę prawa międzynarodowego, wyrażoną w Artykule 28 Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r., „zapisy Konwencji nie wiążą Wysokiej Umawiającej się Strony w odniesieniu do dowolnego zaistniałego aktu lub faktu lub wszelkiej sytuacji, która dobiegła końca przed wejściem w życie Konwencji w odniesieniu do tej Strony” (zob. § 129 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. w niniejszej sprawie; oraz orzeczenia w sprawach Blečić przeciw Chorwacji [GC], nr 59532/00, 8 marca 2006, § 70; i Šilih przeciw Słowenii [GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, § 140).

58. Ponadto, „jurysdykcję czasową Trybunału należy określać w odniesieniu do faktów stanowiących domniemane naruszenie” praw skarżącego określonych w Konwencji, a późniejsze zastosowanie jakichkolwiek środków naprawczych zmierzających do naprawy tego naruszenia nie może prowadzić do ulokowania tej sprawy w granicach jurysdykcji czasowej Trybunału (zob. orzeczenie w sprawie Blečić przeciw Chorwacji [GC], nr 59532/00, 8 marca 2006, § 77; Kholodovy przeciw Rosji (dec.), nr 30651/05, 14 września 2006).

59. Co więcej, „Konwencja nie ustanawia dla Wysokich Umawiających się Stron jakiegokolwiek wyraźnego obowiązku naprawy krzywd lub szkód spowodowanych przed ratyfikacją Konwencji przez nie” (zob. orzeczenie w sprawie Kopecký przeciw Słowacji [GC], nr 44912/98, 28 września 2004, § 38). Rozumowanie z jakiego płynie ten wniosek przedstawia się następująco (zob. orzeczenie w sprawie Blečić przeciw Chorwacji [GC], nr 59532/00, 8 marca 2006, §§ 80-81):

(1) „przyznanie zadośćuczynienia zwykle zakłada ustalenie, że dane naruszenie było bezprawne w rozumieniu prawa obowiązującego w czasie naruszenia”;

(2) zatem „wszelka próba naprawy, na podstawie Konwencji, naruszenia które zakończyło się przed wejściem w życie Konwencji siłą rzeczy prowadziłaby do jej zastosowania ze skutkiem wstecznym”;

(3) w rezultacie, wszelkie inne podejście „podważyłoby zarówno zasadę zakazu działania wstecz określoną w prawie traktatów, jak i fundamentalne rozróżnienie naruszenia i zadośćuczynienia, będącą podstawą prawa odpowiedzialności państwa”.

60. Innymi słowy, gdy ramy jurysdykcji czasowej uniemożliwiają Trybunałowi badanie okoliczności śmierci lub zabójstwa (fakt stanowiący domniemane naruszenie), nie może on ustalić, czy fakt ten prowadzi do określonego w Artykule 2 Konwencji obowiązku przeprowadzenia efektywnego śledztwa (zob. orzeczenie w sprawie Kholodovy przeciw Rosji(dec.), nr 30651/05, 14 września 2006; Moldovan i Inni i Rostas i Inni przeciw Rumunii (dec.), nr 41138/98 i 64320/01, 13 marca 2001). Rozumowanie to dotyczy na równi obowiązków proceduralnych płynących z Artykułu 3 Konwencji (zob. orzeczenie w sprawie Voroshilov przeciw Rosji(dec.), nr 21501/02, 8 grudnia 2005).

61. Rząd Federacji Rosyjskiej podziela wyżej opisane stanowisko Trybunału, oparte o fundamentalne zasady prawa międzynarodowego i nie budzące jakichkolwiek wątpliwości w zakresie zgodności z zasadą pewności prawnej (zob. orzeczenie w sprawie Šilih przeciw Słowenii[GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, wspólne zdanie odrębne sędziów Nicolasa Bratza i Riza Türmen, § 13). Uważają oni, że odzwierciedla ono prawdziwy zamiar autorów Konwencji, którzy przewidzieli klauzulę ratyfikacji (zob. Artykuł 59 § 4 Konwencji), lecz nie wprowadzili jakichkolwiek zapisów, umożliwiających zastosowanie wsteczne Konwencji.

62. Przechodząc do okoliczności niniejszej sprawy, rząd Federacji Rosyjskiej stwierdza, że wydarzenia katyńskie nastąpiły w roku 1940, 10 lat przed przyjęciem Konwencji (4 listopada 1950) i 58 lat przed ratyfikacją Konwencji przez rząd Federacji Rosyjskiej (5 maja 1998). Bezspornym jest to, że Trybunał nie może ratione temporis badać okoliczności wydarzeń katyńskich (zob. § 101 postanowienia Izby z 5 lipca 2011 r.) Zatem Trybunał nie może ustalić, czy wydarzenia katyńskie ustanawiają obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji, a późniejsze wszczęcie postępowania karnego nie może prowadzić do objęcia wydarzeń katyńskich jurysdykcją czasową Trybunału.

 

4.5 Rozdzielność obowiązku proceduralnego określonego w Artykule 2 Konwencji

63. W § 131 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r., Trybunał w pełni akceptował stanowisko wyrażone w orzeczeniu w sprawie Šilih przeciw Słowenii, oparte na założeniu, że „obowiązek przeprowadzenia efektywnego śledztwa na podstawie Artykułu 2 Konwencji przeszedł ewolucję do formy odrębnego i autonomicznego obowiązku, który może wiązać dane państwo nawet gdy śmierć nastąpiła przed terminem krytycznym” (zob. orzeczenie w sprawie Šilih przeciw Słowenii [GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, § 159).

64. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa implementację tego stanowiska w praktyce za co najmniej problematyczną.

65. Bez względu na to, jak odrębny, autonomiczny, czy rozdzielny jest obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji bezspornym jest, że wywołać może go tylko śmierć lub zabójstwo. Jednocześnie nie każda śmierć lub zabójstwo wywołuje taki obowiązek płynący z Artykułu 2 Konwencji. I tak, Trybunał nie może przejść do oceny obowiązku proceduralnego wynikającego z Artykułu 2 Konwencji nie ustalając wprzódy, czy okoliczności danej śmierci lub zabójstwa doprowadziły do ustanowienia tego obowiązku. Lecz Trybunał nie może dokonać tego kluczowego kroku wówczas, gdy dana śmierć lub zabójstwo następuje przed ratyfikacją Konwencji przez pozwane państwo (zob. pkt 4.4 wyżej).

66. Niniejsza sprawa oferuje dobitną ilustrację opisanego zagadnienia. Aby ustalić, czy w niniejszej sprawie powstał obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji, Izba w §§ 136 i 140 jej orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. ustaliła fakt i okoliczności śmierci krewnych skarżących i nawet dokonała oceny pozbawienia ich życia z punktu widzenia międzynarodowego prawa humanitarnego, mimo uznanego braku jurysdykcji czasowej dla takiego posunięcia (zob. § 101 postanowienia z 5 lipca 2011 r.) i sprzecznie z wynikami zakończonego śledztwa wewnątrzkrajowego (zob. §§ 53 i 56 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

 

4.6 Ograniczenia rozłączności

67. Zważywszy na zasadę pewności prawnej, Trybunał wprowadził dwa ograniczenia rozłączności obowiązku proceduralnego określonego w Artykule 2 Konwencji (zob. orzeczenie w sprawie Šilih przeciw Słowenii[GC], nr 71463/01, 9 kwietnia 2009, §§ 161-163).

68. Po pierwsze, „jeżeli śmierć nastąpiła przed datą krytyczną, jurysdykcja czasowa Trybunału może objąć jedynie działania i/lub zaniechania proceduralne, jakie nastąpiły po tej dacie”.

69. Po wtóre, „dla ważności zobowiązań proceduralnych określonych w Artykule 2 musi istnieć autentyczny związek pomiędzy przypadkiem śmierci i wejściem w życie Konwencji w odniesieniu do pozwanego państwa”. Związek ten zaistnieje gdy „znaczna część kroków proceduralnych wymaganych przez ten Artykuł… nastąpiła lub miała nastąpić po dacie krytycznej”. Lecz „w pewnych okolicznościach związek ten może również wynikać z potrzeby zapewnienia, że gwarancje i fundamentalne wartości Konwencji chronione są w sposób rzeczywisty i efektywny.”

70. Choć te dwuznaczne sformułowania krytykowano w jednym odrębnym i dwu równoległych zdaniach sędziów w orzeczeniu w sprawie Šilih przeciw Słowenii, rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że istnienie pewnych ograniczeń jest nader konieczne by uniknąć nieprzewidzianego poszerzenia jurysdykcji Trybunału i poszerzenia Konwencji dzięki stanowisku opartym na „rozdzielności”.

71. W § 135 orzeczenia w niniejszej sprawie Izba podkreśliła, że „upływ czasu od wydarzenia początkowego do terminu ratyfikacji musi pozostać rozsądnie krótki jeżeli ma spełniać wymóg „autentycznego związku””, w ten sposób popierając koncepcję „wyraźnego związku czasowego”, proponowaną przez sędziego Peer Lorenzen w jego zdaniu równoległym do orzeczenia w sprawie Šilih przeciw Słowenii. Izba również potwierdziła, że „znaczna część działań dochodzeniowych koniecznych dla spełnienia obowiązku proceduralnego określonego w Artykule 2 Konwencji miała nastąpić po terminie ratyfikacji”.

72. Akceptując w niniejszej sprawie stanowisko przyjęte w orzeczeniu w sprawie ŠilihIzba rozsądnie stwierdziła, że okres 58 lat między wydarzeniami katyńskimi (1940 r.) a ratyfikacją Konwencji przez Federacji Rosyjskiej (5 maja 1998) jest „nie tylko wielokrotnie dłuższy od tych, które prowadziły do powstania obowiązku określonego w Artykule 2 we wszystkich poprzednich sprawach, ale i jest nadmiernie długi w kategoriach absolutnych by stwierdzić jakikolwiek autentyczny związek między śmiercią a wejściem w życie Konwencji w odniesieniu do Rosji” (zob. § 137 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

73. Izba również potwierdziła, że znaczna część śledztwa w sprawie karnej nr 159 nastąpiła przed terminem ratyfikacji (zob. § 138 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

74. W rzeczy samej, nie tylko znaczna część wszystkich działań dochodzeniowych, lecz również wszystkie najbardziej znaczące działania w sprawie karnej nr 159 nastąpiły w okresie 1990-1995 r. Obejmowały one odkrycie i badanie stosownych dokumentów archiwalnych, lokalizację i przesłuchania świadków, częściowe ekshumacje w regionach Charkowa, Tweru i Smoleńska, wykonanie szeregu badań z zakresu medycyny sądowej i przekazanie licznych wniosków o informacje. Po roku 1995 nie przeprowadzono działań dochodzeniowych o znaczeniu porównywalnym. Od tej pory, przez większość czasu, rząd Federacji Rosyjskiej oczekiwał na zakończenie niezależnych dochodzeń prowadzonych przez władze Ukrainy i Białorusi i przekazanie ich wyników. Wyniki tych dochodzeń nie ujawniły jakichkolwiek nowych dowodów. Rząd Federacji Rosyjskiej nie może też nie odnotować, że dysponując 148 tomami akt sprawy karnej ze 183, skarżący i władze polskie nie wskazały jakichkolwiek znaczących kroków dochodzeniowych, jakie miały mieć miejsce w okresie od 5 maja 1998 r. do 21 września 2004 r.

75. W § 139 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. Izba wyjaśnia, że aby dany związek wynikał w pewnych okolicznościach z potrzeby zapewnienia, że „gwarancje i fundamentalne wartości Konwencji chronione są w sposób rzeczywisty i efektywny”, dane wydarzenie „musi być rzędu większego niż zwykłe przestępstwo kryminalne i stanowić zaprzeczenie samych podstaw Konwencji, na przykład takie, jak zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciw ludzkości”.

76. Rząd Federacji Rosyjskiej w pełni podziela tę zawężającą interpretację tekstu sugerowaną przez Izbę. Powtarza jednak, że stosując to kryterium w niniejszej sprawie w § 140 jej orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. Izba dokonała oceny wydarzeń katyńskich z punktu widzenia międzynarodowego prawa humanitarnego, wbrew ustaleniom zakończonego śledztwa wewnątrzkrajowego i nie mając po temu jurysdykcji ratione temporis i ratione materiae (zob. pkt 3.2 i 4.5 wyżej).

77. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że zastosowanie tego kryterium jest niemożliwe w tych sprawach, w których kwalifikacja okoliczności wyjściowych, leżących poza jurysdykcją czasową Trybunału, jest sporna dla stron, gdyż Trybunał nie może rozstrzygnąć owego sporu ratione temporis.

78. I wreszcie, rząd Federacji Rosyjskiej podziela pogląd Trybunału że, choć pewne zbrodnie nie podlegają przedawnieniu ustawowemu, „nie znaczy to, że państwa mają niekończący się obowiązek prowadzenia poświęconych im śledztw” (zob. § 139 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) Innymi słowy, zastosowanie kryterium „autentycznego związku” możliwe jest tylko w kontekście szerszej zasady, w myśl której obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji wiąże pozwane państwo jedynie „przez cały okres, w jakim rozsądnie można oczekiwać kroków władz zmierzających do wyjaśnienia okoliczności śmierci i określenia odpowiedzialności za nią” (zob. pkt 4.3 wyżej). Zważywszy na wszystkie okoliczności niniejszej sprawy nie można rozsądnie oczekiwać, że rząd Federacji Rosyjskiej zapewni, że „gwarancje i fundamentalne wartości Konwencji chronione są w sposób rzeczywisty i efektywny”.

 

4.7 Nowy materiał

79. W § 139 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. Izba powołała się również na standard „nowego materiału” (zob. orzeczenia w sprawach Brecknell przeciw W. Brytanii, nr 32457/04, 27 listopada 2007, §§ 66 i 71; Hackett przeciw W. Brytanii (dec.), nr 34698/04, 10 maja 2005 r.; Çakir i Inni przeciw Cyprowi (dec.), nr 7864/06, 29 kwietnia 2010).

80. Standard „nowego dowodu” dotyczy obowiązku ustosunkowania się przez pozwane państwo do dowodów nowych, jakie mogą pojawić się po zakończeniu danego postępowania karnego. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że jest to standard niezależny, choć może być stosowany równocześnie ze standardem Šilih.

81. Zgodnie z tym standardem, kolejny obowiązek w zakresie śledztwa płynący z Artykułu 2 Konwencji może powstać przez dowody nowe, „które mają potencjał albo podważenia ustaleń śledztwa wcześniejszego, albo umożliwienia kontynuacji śledztwa nierozstrzygniętego”. Dowody te obejmować mogą „możliwe lub wiarygodne domniemanie, dowód, lub informację przydatną dla identyfikacji a następnie oskarżenia lub ukarania sprawcy bezprawnego zabójstwa” (zob. orzeczenie w sprawie Brecknell przeciw W. Brytanii, nr 32457/04, 27 listopada 2007, §§ 70-71).

82. W § 140 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. Izba potwierdziła, że „po 5 maja 1998 r. nie okazano i nie odkryto dowodu o charakterze lub znaczeniu takim, by mógł odnowić obowiązek proceduralny związany ze śledztwem lub wywołać nowe lub szersze wątpliwości”.

83. W § 11 ich wniosku o przekazanie sprawy Izbie Wielkiej z 11 lipca 2012 r. władze polskie wskazały pewne kroki dochodzeniowe zrealizowane w okresie od 5 maja 1998 r. do 21 września 2004 r. które, ich zdaniem, mogły zapewnić jurysdykcję czasową Trybunału w niniejszej sprawie.

84. W związku z tym rząd Federacji Rosyjskiej stwierdza, że żaden z tych kroków nie mógł podważyć wyników wcześniejszego śledztwa. Wszystkie z nich podjęto w trakcie trwającego śledztwa i nie wymagały one jakiegokolwiek nowego śledztwa. Ich intensywność i znaczenie były znacznie niższe w porównaniu do fazy śledztwa w okresie 1990-1995. Działania te w zasadzie sprowadzały się do doskonalenia informacji już uzyskanych.

85. Wykaz 3435 osób przedstawiony przez władze ukraińskie w roku 2002 (tzw. „ukraińska lista katyńska”) nie wiązał się z przedmiotem śledztwa, i dlatego władzom ukraińskim przekazano wniosek o wyjaśnienia. Zarazem stosowny wykaz więźniów polskich, przekazanych z obozu w Starobielsku i zawierający nazwiska części krewnych skarżących, śledczy pozyskali jeszcze 5 lipca 1990 r.

86. Nie przeprowadzono ekspertyz po roku 1998. Dokumenty, na które powołują się władze polskie, to w rzeczywistości wnioski o wyjaśnienie pewnych wydarzeń historycznych przekazane instytucjom edukacyjnym, a odpowiedzi na nie nie dołączono do akt sprawy karnej w charakterze dowodów.

87. Rozmaite wnioski skierowane do Naczelnej Prokuratury Wojskowej od roku 1998 dotyczyły rehabilitacji, informacji o krewnych skarżących, kwestii statusu poszkodowanego i odtajnienia akt sprawy, i nie zawierały jakichkolwiek nowych informacji. W tym kontekście rząd Federacji Rosyjskiej zważył, że wniosek o informacje, nie mówiąc już o wniosku o rehabilitację, zwłaszcza złożony wiele lat po zabójstwach, „nie stanowi nowego wiarygodnego domniemania, dowodu lub informacji przydatnej dla identyfikacji, a następnie oskarżenia lub ukarania sprawców tego rodzaju, że mogłyby odnowić obowiązek proceduralny władz w zakresie śledztwa w sprawie śmierci krewnych skarżących i objąć obowiązki proceduralne określone w Artykule 2 jurysdykcją czasową Trybunału” (zob. orzeczenie w sprawie Çakir i Inni przeciw Cyprowi (dec.), nr 7864/06, 29 kwietnia 2010).

88. I wreszcie, rząd Federacji Rosyjskiej jest przekonany, że objęcie tajemnicą państwową pewnych dokumentów nie można uważać za „nowy materiał” dla celów ustanowienia jakichkolwiek obowiązków śledczych, określonych w Artykule 2 Konwencji.

89. Również kampania odtajniania materiałów archiwalnych na temat wydarzeń katyńskich ogłoszona przez Zarząd Archiwów Państwowych Stanów Zjednoczonych we wrześniu 2012 r. nie doprowadziła do publikacji jakichkolwiek wcześniej nieznanych informacji mogących podważyć wyniki śledztwa w sprawie karnej nr 159, rzucić nowe światło na okoliczności wydarzeń katyńskich lub mieć związek z identyfikacją sprawców[4].

90. Nawet gdyby, teoretycznie, istniały takie „nowe materiały”, mogące wywołać nową rundę śledztwa na podstawie Artykułu 2 Konwencji w jego aspekcie proceduralnym, charakter i zakres takiego śledztwa mógłby różnić się „od tego, jakiego oczekiwać można niezwłocznie po nagłej lub podejrzanej śmierci”. Oczywistym jest, że „zakres w jakim [stosują się] wymogi efektywności, niezależności, niezwłocznego i pospiesznego charakteru, dostępności dla rodziny i wystarczającego nadzoru społecznego” w nieunikniony i poważny sposób poddany jest upływowi czasu. Co więcej, „władze mają prawo uwzględnić perspektywy powodzenia jakiegokolwiek postępowania karnego”, a „waga prawa określonego w Artykule 2 nie uzasadnia wszczęcia chcąc nie chcąc postępowania” w przypadkach śledztw spóźnionych lub wznawianych (zob. orzeczenie w sprawie Brecknell przeciw W. Brytanii, nr 32457/04, §§ 68-72).

91. W tych okolicznościach rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że nad odkryciem pewnych znaczących „materiałów nowych” w niniejszej sprawie najprawdopodobniej przeważyłaby śmierć podejrzanych i części świadków, jak również zniszczenie pewnych kluczowych dokumentów.

 

5. Artykuł 3 Konwencji

5.1 Brak odrębnej kwestii wynikającej z Artykułu 3 Konwencji

92. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że wszystkie orzeczenia cytowane i wskazane przez Izbę w trakcie oceny zarzutów skarżących związanych z Artykułem 3 Konwencji w niniejszej sprawie mają dwie cechy wspólne. Niezależnie od tego, czy ofiara wydaje się pozbawiona życia lub zaginiona do końca śledztwa wewnątrzkrajowego, zawsze jest okres czasu, w którym krewni ofiary pozostają w stanie niepewności co do losu ofiary, a ich cierpienie w tym okresie jeszcze bardziej zwiększa działanie lub bezczynność władz.

93. Rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że te dwie cechy stanowią warunki wstępne dla odrębnego zagadnienia wynikającego z Artykułu 3 Konwencji w odniesieniu do krewnych osób pozbawionych życia lub zaginionych (zob. np. orzeczenie w sprawie Luluyev i Inni przeciw Rosji, nr 69480/01, 9 listopada 2006, §§ 114-115).

94. Pierwszy element, stan niepewności, w sprawie niniejszej nie występuje. Choć dokładnych okoliczności śmierci krewnych skarżących nie ustalono w sposób wymagany dla celów postępowania karnego lub rehabilitacyjnego (zob. pkt 3.3 powyżej), nie można racjonalnie liczyć na to, by wciąż żyli do 5 maja 1998 r., zwłaszcza uwzględniając fakt, że urodzili się w okresie 1883-1909, a skarżący nie mieli od nich wieści po zakończeniu drugiej wojny światowej. Założenie to potwierdzili Izba i skarżący (zob. np. §§ 121, 122, 136, 159 i 162 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) Zdaniem rządu Federacji Rosyjskiej, przynajmniej po 5 maja 1998 r. skarżący nie mogli pozostawać w stanie niepewności co do losu ich krewnych.

95. Sam brak pierwszego elementu może uzasadnić wniosek, że „nie występuje odrębne zagadnienie związane z niniejszą Konwencją prócz tych, które już badano w związku z Artykułem 2 Konwencji” (zob. orzeczenia w sprawach Tangiyeva przeciw Rosji, nr 57935/00, 29 listopada 2007, § 104; Sambiyev i Pokayeva przeciw Rosji, nr 38693/04, 22 stycznia 2009, §§ 74-75; Velkhiev i Inni przeciw Rosji, nr 34085/06, 5 lipca 2011, §§ 137-138; Esmukhabetov i Inni przeciw Rosji, nr 23445/03, 29 marca 2011, § 185). Wniosek ten potwierdza fakt, że aspekt proceduralny Artykułu 2 Konwencji zawiera już pewne wymogi co do traktowania krewnych ofiar przez władze dochodzeniowe.

96. Brak elementu drugiego w niniejszej sprawie, obciążającego wpływu działania lub bezczynności władz, poddano analizie poniżej w pkc. 5.3.

 

5.2 Brak „czynników szczególnych” związanych ze skarżącymi

97. Jeżeli Trybunał nie zgodzi się z powyższym argumentem, rząd Federacji Rosyjskiej przejdzie do oceny „czynników szczególnych”, które mogły nadać cierpieniu skarżących w niniejszej sprawie „wymiar i charakter odrębny od cierpień emocjonalnych, które uważać można za w nieunikniony sposób będące udziałem krewnych ofiary poważnych naruszeń praw człowieka” (zob., wśród wielu innych orzeczeń, orzeczenia w sprawach Orhan przeciw Turcji, nr 25656/94, §§ 357-358, 18 czerwca 2002 i Gongadze przeciw Ukrainie, nr 34056/02, 8 listopada 2005, § 184).

98. Przechodząc do pierwszego „czynnika szczególnego”, „bliskości więzi rodzinnych”, rząd Federacji Rosyjskiej stwierdza, że w niniejszej sprawie występuje pięciu skarżących, którzy nie mogą twierdzić iż posiadają jakiekolwiek „więzi rodzinne” z ich zmarłymi krewnymi, gdyż urodzili się w roku 1940 (Antoni-Stanisław Trybowski, Witomiła Wołk-Jezierska, i Krystyna Krzyszkowiak), 1938 (Wanda Rodowicz) i 1953 (Krzysztof Romanowski), gdyż ich krewnych aresztowano w roku 1939. Co więcej, Antoni Stanisław Trybowski i Wanda Rodowicz to wnuk i wnuczka, a Krzysztof Romanowski – siostrzeniec ich zmarłych krewnych. Izba uwzględniła ten fakt w § 154 jej orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. i jednogłośnie uznała, że nie nastąpiło naruszenie Artykułu 3 Konwencji na szkodę tych pięciu skarżących (zob. również orzeczenia w sprawach Mutsolgova i Inni przeciw Rosji, nr 2952/06, 1 kwietnia 2010, § 133; Musikhanova i Inni przeciw Rosji, nr 27243/03, 4 grudnia 2008, § 81; i Dokayev i Inni przeciw Rosji, nr 16629/05, 9 kwietnia 2009, § 105).

99. Co się tyczy drugiego „czynnika szczególnego”, „zakresu w jakim członek rodziny był świadkiem danych wydarzeń”, rząd Federacji Rosyjskiej zważył, że żaden ze skarżących nie był świadkiem wydarzeń, które doprowadziły do śmierci ich krewnych. Choć jest to okoliczność poważnie obciążająca (zob. np. orzeczenie w sprawie Esmukhambetov i Inni przeciw Rosji, nr 23445/03, 29 marca 2011, §§ 189-190), Izba nie ustosunkowała się do jego braku w § 155 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.

100. Przechodząc do trzeciego „czynnika szczególnego”, „udziału krewnych w próbach uzyskania informacji o zaginionej osobie”, rząd Federacji Rosyjskiej zważył, że skarżący nie byli uczestnikami postępowania w sprawie karnej nr 159. Nie składali zeznań ani wniosków; nie byli świadkami przestępstwa, a materiał dowodowy nie wystarczył by przyznać im status poszkodowanych w postępowaniu. Choć postępowanie to omawiano szeroko w polskich środkach masowego przekazu i trwało ono 14 lat, dopiero po jego umorzeniu dwu skarżących po raz pierwszy wystąpiło z roszczeniami co do jakichkolwiek uprawnień proceduralnych w postępowaniu karnym nr 159 (zob. np. orzeczenie w sprawie Musikhanova i Inni przeciw Rosji, nr 27243/03, 4 grudnia 2008, §§ 81-82).

 

5.3 Reakcja władz

101. Przechodząc do czwartego „czynnika szczególnego”, „sposobu w jaki władze reagowały na te starania [skarżących]”, rząd Federacji Rosyjskiej na wstępie wskazuje na dwie ważne okoliczności.

102. Po pierwsze, przynajmniej od 5 maja 1998 r., krewnych skarżących nie można uważać za „osoby zaginione”, a skarżący nie mogą twierdzić, że pozostawali w stanie niepewności co do ich losu (zob. pkt 5.1 powyżej). Po wtóre, znaczący okres 58 lat oddziela wydarzenia katyńskie i datę ratyfikacji Konwencji przez Federację Rosyjską (zob. § 162 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) Rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że obie te okoliczności znacząco zmniejszyły domniemaną obciążającą okoliczność polegającą na działaniu lub bezczynności władz, jeżeli okoliczność taka w niniejszej sprawie występuje w ogóle. Po tym wstępie, rząd Federacji Rosyjskiej przejdzie do analizy jego interakcji ze skarżącymi po 5 maja 1998 r.

103. Po pierwsze, wnioski skarżących o rehabilitację odrzuciła Naczelna Prokuratura Wojskowa podnosząc, że ustawa „O rehabilitacji ofiar represji politycznych” (nr 1761-1, 18 października 1991 r.) nie umożliwia rehabilitacji, jeżeli nie można określić treści oskarżenia wobec danej osoby. W niniejszej sprawie, treści oskarżenia nie można określić z przyczyn obiektywnych: akta spraw wszystkich więźniów polskich zniszczono, co potwierdza notatka Szelepina z 3 marca 1959 r.

104. Po wtóre, władze dochodzeniowe nie miały obowiązku poszukiwać skarżących i przyznawać im status poszkodowanych w postępowaniu karnym nr 159 gdyż: (1) postępowanie karne prowadzono z naruszeniem wymogów procedury karnej i wobec braku takiego obowiązku w świetle prawa zarówno wewnątrzkrajowego jak i międzynarodowego, w geście dobrej woli (zob. pkt 4.1-4.3 powyżej), (2) postępowanie karne wszczęto po odkryciu masowych grobów, a szczątków krewnych skarżących nie odkryto i/lub nie zidentyfikowano w trakcie prac ekshumacyjnych, (3) brak było wystarczających dowodów zgodnych ze standardem wymaganym w postępowaniu karnym, by ustalić związek przyczynowy wydarzeń katyńskich i śmierci krewnych skarżących. Co więcej, wnioski o status poszkodowanych skarżący złożyli po umorzeniu postępowania karnego, a kodeks postępowania karnego wyklucza przyznanie statusu poszkodowanego po umorzeniu postępowania karnego. Ponadto wnioski skarżących nie mogły spowodować uchylenia orzeczenia z 21 września 2004 r. i wznowienia postępowania karnego, gdyż podejrzani nie żyli.

105. Po trzecie, rząd Federacji Rosyjskiej zważył, że odpowiedzi Naczelnej Prokuratury Wojskowej na wnioski skarżących zawierają całą dostępną wiedzę o ich krewnych, opartą wyłącznie na trzech wykazach więźniów z akt sprawy karnej. Akta sprawy nie zawierają innych dokumentów pozwalających ustalić losy krewnych skarżących lub miejsce ich pochówku. Te wykazy więźniów, jak również orzeczenie z 21 września 2004 r., poddano analizie z udziałem przedstawicieli skarżących w wewnątrzkrajowym postępowaniu sądowym. Co więcej, w roku 2010 i 2011, 148 ze 183 tomów akt postępowania karnego nr 159, w tym kopie odpowiednich wykazów, rząd Federacji Rosyjskiej oficjalnie przekazał władzom polskim i skarżący przypuszczalnie mogą badać je bez jakichkolwiek ograniczeń.

106. Po czwarte, niekonsekwencje w odpowiedziach Naczelnej Prokuratury Wojskowej w odpowiedziach na wnioski skarżących sprowadzają się jedynie do kwestii, czy okoliczności śmierci krewnych skarżących ustalono zgodnie ze standardem wymaganym w postępowaniu karnym lub rehabilitacyjnym. Nigdy nie była to kwestia, czy są oni umarli, czy też żywi (por. orzeczenie w sprawie Gongadze przeciw Ukrainie, nr 34056/02, 8 listopada 2005, § 185). Prócz tego, oparte na rozległej interpretacji dokumentów z akt postępowania karnego błędne wnioski zawarte w pismach z 23 czerwca 2003, 10 października 2005 i 21 kwietnia 1998 dotyczyły jedynie 3 z 15 skarżących (Jerzego Romana Janowca, Antoniego Stanisława Trybowskiego i Ojcumiły Wołk). Co więcej, sądy wewnątrzkrajowe z udziałem przedstawicieli skarżących rozstrzygnęły te niekonsekwencje dokonując prawidłowej oceny dokumentów wymieniających krewnych skarżących.

107. Po piąte, wbrew wnioskom Izby zawartym w § 165 jej orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r., ani Naczelna Prokuratura Wojskowa, ani sądy wewnątrzkrajowe nigdy nie negowały realności wydarzeń katyńskich (zob. pkt 3.3 powyżej); wskazały one jedynie na brak dowodów wystarczających by ustalić okoliczności śmierci krewnych skarżących zgodnych ze standardem koniecznym w postępowaniu karnym i rehabilitacyjnym. Co więcej, w śledztwie wewnątrzkrajowym wydarzeń katyńskich nie zakwalifikowano jako zbrodni wojennej, zbrodni przeciw ludzkości lub zbrodni ludobójstwa.

108. Po szóste, wbrew założeniu Izby zawartemu w § 162 jego orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r., w niniejszej sprawie rząd Federacji Rosyjskiej nigdy nie miał obowiązku „wyjaśnienia losu osób zaginionych”. Po pierwsze, krewni skarżących nie byli „osobami zaginionymi”, przynajmniej po 5 maja 1998 r. (zob. pkt 5.1 powyżej); po drugie, rząd Federacji Rosyjskiej nie miał wynikających z prawa wewnątrzkrajowego, międzynarodowego prawa humanitarnego, ani Konwencji obowiązków proceduralnych w odniesieniu do wydarzeń katyńskich (zob. pkty 4.1-4.7 powyżej).

109. I wreszcie, „długotrwałej udręki w całym powojennym okresie komunistycznym, w którym czynniki polityczne stanowiły [dla skarżących] nieprzezwyciężone przeszkody w ich staraniach o informacje”, co opisuje Izba w §§ 155, 156 i 164 jej orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. w żaden sposób nie można przypisać rządowi Federacji Rosyjskiej.

110. Reasumując, rząd Federacji Rosyjskiej nie widzi w swych działaniach lub decyzjach jakichkolwiek elementów, które mogły pogłębić nieuniknione cierpienie skarżących spowodowane śmiercią ich krewnych lub mogące prowadzić do odrębnych kwestii płynących z Artykułu 3 Konwencji. Rząd Federacji Rosyjskiej nie miał zamiaru wypaczać ani negować faktów historycznych i poddawać skarżących traktowaniu nieludzkiemu lub poniżającemu stosując zgodnie z prawem ścisłe standardy dowodu w postępowaniu karnym i rehabilitacyjnym.

111. W tym kontekście rząd Federacji Rosyjskiej zważył, że wobec braku ustalenia odpowiedzialności pozwanego państwa za zaginięcie lub zabójstwo, Trybunał zwykle stwierdza, że „nie jest przekonany, by postępowanie władz dochodzeniowych, nawet charakteryzujące się niedbałością tego rodzaju, że skutkuje naruszeniem Artykułu 2 w jego aspekcie proceduralnym, mogło samo w sobie poddać skarżącego cierpieniu moralnemu przekraczającemu minimalny poziom natężenia konieczny by uznać potraktowanie go za objęte zakresem Artykułu 3” (zob. orzeczenia w sprawach Khumaydov i Inni przeciw Rosji, nr 13862/05, 28 maja 2009, §§ 129-130; Zakriyeva i Inni przeciw Rosji, nr 20583/04, 8 stycznia 2009, §§ 95-97; Shafiyeva przeciw Rosji, nr 49379/09, 3 maja 2012, §§ 101-103; Estamirova przeciw Rosji, nr 27365/07, 17 kwietnia 2012, § 97).

 

6. Artykuł 38 Konwencji

6.1 Zgodność z prawem objęcia tajemnicą państwową orzeczenia z 21 września 2004

112. Po umorzeniu postępowania karnego nr 159, Naczelna Prokuratura Wojskowa objęła tajemnicą państwową 36 ze 183 tomów akt sprawy jako „ściśle tajne” (drugi z trzech stopni tajności) gdyż obejmowały one dokumenty zawierające lub powołujące się na „informacje z zakresu wywiadu, kontrwywiadu, działań operacyjnych i poszukiwawczych”, które stanowią tajemnicę państwową na podstawie art. 5 § 4 ustawy „O tajemnicy państwowej” (21 lipca 1993 r., nr 5485-1). Orzeczenie z 21 września 2004 r. należy do tych dokumentów w tomie 183 akt sprawy.

113. Ważność utajnienia 36 tomów sprawdziła i potwierdziła Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej i Międzyresortowa Komisja ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej, które zgodnie z art. 20 ustawy „O tajemnicy państwowej” należą do organów odpowiedzialnych za ochronę tajemnicy państwowej.

114. Powyższe okoliczności potwierdza postanowienie Moskiewskiego Sądu Miejskiego z 2 listopada 2010 r. po rozpoznaniu zażalenia organizacji pozarządowej „Memoriał”, sprawdzając zasadność i legalność objęcia tajemnicą państwową orzeczenia z 21 września 2004 r. Postanowienie z 2 listopada 2010 r. utrzymał w mocy Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej po rozpoznaniu kasacji 26 stycznia 2011 r. Kopie obu postanowień dołączono do niniejszego pisma.

115. Kolejne 80 tomów akt postępowania karnego oznaczono jako przeznaczone do użytku wewnętrznego. Tym niemniej, do chwili obecnej, wszystkie te tomy przekazano władzom polskim. Należy również pamiętać, że w § 39 postanowienia z 5 lipca 2011 r. i § 42 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r. błędnie zapisano, że utajniono „do użytku wewnętrznego” jedynie osiem (zamiast osiemdziesięciu) tomów akt postępowania karnego.

 

6.2 Przepisy ustawodawstwa wewnątrzkrajowego w zakresie dostępu do orzeczenia z 21 września 2004 r.

116. Zgodnie z art. 2 ustawy „O ochronie tajemnicy państwowej”, rozpowszechnianie informacji stanowiących tajemnicę państwową może naruszyć bezpieczeństwo Federacji Rosyjskiej.

117. Zgodnie z art. 18 tej ustawy, postanowienie o przekazaniu kopii dokumentu objętego tajemnicą państwową organizacji międzynarodowej lub państwu obcemu wydaje rząd Federacji Rosyjskiej, o ile (1) Międzyresortowa Komisja ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej wyrazi opinię o możliwości takiego przekazania oraz (2) zostanie zawarte porozumienie z daną organizacją międzynarodową lub państwem obcym w zakresie ich obowiązków co do ochrony tajemnicy państwowej przekazywanych informacji. W niniejszej sprawie warunki te spełnione nie są.

118. Te same warunki winien spełnić obywatel obcego państwa przed przyznaniem mu dostępu do dokumentu objętego tajemnicą państwową (zob. art. 21 § 2 ustawy „O ochronie tajemnicy państwowej”, § 6 „Rozporządzenia o procedurze dostępu do tajemnicy państwowej osób o podwójnym obywatelstwie, osób bezpaństwowych, oraz obywateli państw obcych, emigrantów i emigrantów powracających” przyjętego decyzją rządu Federacji Rosyjskiej 22 sierpnia 1998 r. nr 1003, jak również „Rozporządzenia o przygotowaniu informacji objętych tajemnicą państwową do przekazania innym państwom lub organizacjom międzynarodowym”, przyjętego decyzją rządu Federacji Rosyjskiej 2 sierpnia 1997 r. nr 973).

119. Ustawodawstwo Federacji Rosyjskiej nie zawiera absolutnego zakazu, lecz określa szczególną procedurę ujawnienia zastrzeżonych informacji organizacjom międzynarodowym, państwom obcym lub obywatelom państw obcych. Zatem nie można przyjąć istnienia „strukturalnego braku prawa wewnątrzkrajowego, które uniemożliwiło przekazanie dokumentów wrażliwych organom międzynarodowym” (zob. § 107 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

120. Prócz tego, opisana procedura nie została wykorzystana w sprawie niniejszej, gdyż właściwe organy wewnątrzkrajowe nie uznały, by orzeczenie z 21 września 2004 r. mogło być przekazane Trybunałowi, władzom polskim lub skarżącym. Zatem nie można utrzymywać, że rząd Federacji Rosyjskiej po prostu „powołuje się na przepisy własnego prawa wewnętrznego na uzasadnienie odmowy spełnienia wezwania Trybunału do okazania dowodów pisemnych” (zob. § 107 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.)

121. Zarazem ochrona informacji wrażliwych to zwykły i uprawniony interes każdego suwerennego państwa, o ile w prawie wewnętrznym istnieją ścisłe i jasne zasady objęcia tajemnicą, ochrony i ujawnienia tych informacji. W związku z tym rząd Federacji Rosyjskiej zwraca się do Trybunału o analizę przepisów wewnątrzkrajowych państw członkowskich Rady Europy, które najprawdopodobniej stosują podobne zasady.

 

6.3 Interpretacja Artykułu 38 Konwencji

122. Artykuł 38 Konwencji wymaga, by Wysokie Umawiające się Strony „udostępniły wszelkie konieczne udogodnienia” służące efektywnemu postępowaniu Trybunału. Nie wymaga on wyraźnie, by pozwane państwa ujawniały tajemnicę państwową i nie zakazuje wyraźnie odmowy udzielenia informacji mogących naruszyć ich bezpieczeństwo. To samo dotyczy Art. 44C Regulaminu Trybunału.

123. Zarazem nie jest czymś niezwykłym, że instrumenty międzynarodowe zawierają wyraźne zapisy pozwalające państwom odmówić udzielenia informacji, których rozpowszechnienie może naruszyć ich bezpieczeństwo.

124. Na przykład, zgodnie z Art. 2 (b) Europejskiej Konwencji o Wzajemnej Pomocy w Sprawach Karnych (ETS nr 30, przyjętej w Strasburgu 20 kwietnia 1959 r., której stronami są tak Polska jak i Rosja), pomocy można odmówić „jeżeli Strona, będąca adresatem wniosku uzna jego realizację za mogącą naruszyć jej suwerenność, bezpieczeństwo, porządek publiczny lub inne istotne interesy”.

125. Ta sama podstawa odmowy pomocy zawarta jest w art. 17 Umowy o Pomocy Prawnej i Relacjach Prawnych w Sprawach Cywilnych i Karnych, jaką zawarły Federacja Rosyjska i Rzeczpospolita Polska w Warszawie 16 września 1996 r.

126. W tych okolicznościach, zważywszy na zasady interpretacyjne zawarte w Art. 31 § 3 (c) Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r., rząd Federacji Rosyjskiej uważa że nic w tekście Artykułu 38 Konwencji nie wskazuje u twórców Konwencji na zamiar zmuszenia Wysokich Umawiających się Stron do ujawniania informacji, które mogą naruszyć ich bezpieczeństwo.

127. Prócz tego nie należy zapominać, że Art. 33 Regulaminu Trybunału umożliwia ograniczenie publicznego dostępu do składanych dokumentów nie przewidując jakiejkolwiek odpowiedzialności za możliwe nieuprawnione ujawnienie informacji objętych tajemnicą państwową.

 

6.4 Zgodność z Artykułem 38 Konwencji w niniejszej sprawie

128. Rząd Federacji Rosyjskiej przyznaje, że Trybunał posiada „absolutną uznaniowość w zakresie ustaleń, jakich dowodów wymaga dla rozpoznania danej sprawy” (zob. § 104 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) Zarazem Konwencja i Statut Trybunału nie zobowiązują pozwanych państw do ujawnienia dokumentów objętych tajemnicą państwową, które mogą naruszyć ich bezpieczeństwo (zob. pkt 6.3 powyżej), a Trybunał wielokrotnie przyjmował, że Wysokim Umawiającym się Stronom przysługuje szeroki margines uznaniowości w sferze bezpieczeństwa narodowego (zob. np. orzeczenia w sprawach Chahal przeciw W. Brytanii [GC], nr 22414/93, 15 listopada 1996, § 128; Liu przeciw Rosji (nr 2), nr 29157/09, 26 lipca 2011, § 85). W tych okolicznościach, odmowy przekazania przez pozwane państwo tajnego dokumentu, który może naruszyć jego bezpieczeństwo, nie można uznać za niedopełnienie przezeń jego obowiązków określonych w Artykule 38 Konwencji.

129. W §§ 97, 99 i 104 orzeczenia z 16 lipca 2012 r. Izba i władze polskie zgodziły się, że mimo nieprzekazania orzeczenia z 21 września 2004 r., obowiązki określone w Artykule 38 Konwencji mogły być spełnione, gdyby przedstawiono przekonujące uzasadnienie (zob. np. orzeczenia w sprawach Timurtaş przeciw Turcji, nr 23531/94, 13 czerwca 2000, § 66 i Davydov i Inni przeciw Ukrainie, nr 17674/02 i 39081/02, 1 lipca 2010, § 169). Rząd Federacji Rosyjskiej przypomina, że mimo pewnych nieścisłości w swych wczesnych wypowiedziach wyjaśnił, który organ objął tajemnicą państwową orzeczenie z 21 września 2004 r. i jakie kwestie bezpieczeństwa wchodzą w grę (zob. pkt 6.1 powyżej). Podał podstawę umorzenia postępowania karnego i określił przestępstwo, którego znamiona ustaliły władze dochodzeniowe. Rząd Federacji Rosyjskiej podkreślił, że orzeczenie z 21 września 2004 r. nie wymienia skarżących (gdyż nie uczestniczyli w postępowaniu karnym) i nie zawiera informacji o losie ich krewnych lub lokalizacji miejsca ich pochówku (to o te informacje występowali skarżący do Naczelnej Prokuratury Wojskowej). Zatem rząd Federacji Rosyjskiej uważa, że przekazał wystarczające informacje o orzeczeniu z 21 września 2004 r. by spełnić swe obowiązki określone w Artykule 38 Konwencji.

130. Co więcej, Trybunał posiada postanowienia sądów wewnątrzkrajowych, które odnoszą się do wszystkich aspektów zarzutów skarżących. Nie należy zapominać, że orzeczenie z 21 września 2004 r. badano w wewnątrzkrajowych postępowaniach sądowych z udziałem przedstawicieli skarżących. Sądy wewnątrzkrajowe badały ważność objęcia tajemnicą państwową tak tego postanowienia, jak i postanowienia o umorzeniu postępowania karnego nr 159. W związku z tym rząd Federacji Rosyjskiej zważył że, pamiętając o swym subsydiarnym charakterze i szerokim marginesie uznaniowości przysługującym poszczególnym państwom w kwestiach bezpieczeństwa narodowego, Trybunał nadaje szczególną wagę orzeczeniom organów wewnątrzkrajowych, a w szczególności wewnątrzkrajowych sądów, które lepiej mogą dokonać oceny materiału dowodowego związanego z istnieniem zagrożenia bezpieczeństwa narodowego (zob. orzeczenie w sprawie Liu przeciw Rosji (nr 2), nr 29157/09, 26 lipca 2011, § 85).

 

6.5 Niezwykła logika orzeczenia

131. Rząd Federacji Rosyjskiej nie może pojąć niezwykłej logiki orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r., w którym Izba rozpoczęła badanie sprawy od zarzutu związanego z Artykułem 38 Konwencji. Zważywszy że obowiązek określony w Artykule 38 Konwencji ma charakter czysto proceduralny (Artykuł ten znajduje się w Części II Konwencji), jego domniemane naruszenie nie może samo w sobie spowodować jakiegokolwiek cierpienia skarżących, nie mówiąc już o przeważeniu pod względem ciężaru zarzutów o domniemane naruszenia Artykułów 2 i 3, należących do najbardziej fundamentalnych postanowień Części I Konwencji (zob. np. orzeczenie w sprawie Bazorkina przeciw Rosji, nr 69481/01, 27 lipca 2006, § 103).

132. Zwykle Trybunał rozpoczyna od najpoważniejszych naruszeń i ocenia je w porządku malejącym, kończąc na naruszeniach, które same w sobie nie wyrządzają poważnej szkody skarżącym. Ten sposób postępowania odpowiada rosnącemu porządkowi poszczególnych Artykułów w treści Konwencji. Zatem ocena przestrzegania przez pozwane państwo Artykułu 38 Konwencji zwykle następuje pod koniec orzeczeń Trybunału (zob. np. orzeczenia w sprawach Bazorkina przeciw Rosji, nr 69481/01, 27 lipca 2006; Imakayeva przeciw Rosji, nr 7615/02, 9 listopada 2006; Arzu Akhmadova i Inni przeciw Rosji, nr 13670/03, 8 stycznia 2009; Basayeva przeciw Rosji, nr 74237/01, 5 kwietnia 2007; Dokuyev i Inni przeciw Rosji, nr 6704/03, 2 kwietnia 2009; Khadisov i Tsechoyev przeciw Rosji, nr 21519/02, 5 lutego 2009; Khatsiyeva i Inni przeciw Rosji, nr 5108/02, 17 stycznia 2008; Musayeva i Inni przeciw Rosji, nr 74239/01, 26 lipca 2007).

133. Ponadto rząd Federacji Rosyjskiej nie może podzielić poglądu Izby o tym, iż realizacja tego obowiązku „musi nastąpić niezależnie od jakichkolwiek ustaleń, jakie nastąpią w postępowaniu i od jego ostatecznego wyniku” (zob. § 91 orzeczenia z 16 kwietnia 2012 r.) Obowiązek określony w Artykule 38 Konwencji jest z natury pochodny i zależny od istnienia zarzutów dopuszczalnych na podstawie przynajmniej jednego Artykułu z Części I Konwencji. Przestrzeganie tego obowiązku mija się z celem tam, gdzie główny zarzut Trybunał uznaje za niedopuszczalny. Na przykład, ujawnienie postanowienia z 21 września 2004 r. stało się bezprzedmiotowe dla niniejszej sprawy po tym gdy Izba uznała, że nie może badać meritum zarzutów związanych z częścią proceduralną Artykułu 2 Konwencji. Gdyby Trybunał przyjął zwykły porządek badania zarzutów, nie powstałaby odrębna kwestia związana z Artykułem 38 Konwencji.

 

7. Wnioski

134. Na podstawie powyższego, rząd Federacji Rosyjskiej utrzymuje, że w niniejszej sprawie:

1) nie powstał obowiązek proceduralny określony w Artykule 2 Konwencji;

2) alternatywnie, że domniemane naruszenie aspektu proceduralnego Artykułu 2 Konwencji leży poza jurysdykcją Trybunału ratione temporis;

3) nie powstała odrębna kwestia związana z Artykułem 3 Konwencji;

4) alternatywnie, pięciu skarżących (Antoni Stanisław Trybowski, Witomiła Wołk-Jezierska, Krystyna Krzyszkowiak, Wanda Rodowicz i Krzysztof Romanowski) nie może utrzymywać, że są ofiarami naruszenia Artykułu 3 Konwencji, a w odniesieniu do pozostałych 10 skarżących nie nastąpiło naruszenie Artykułu 3 Konwencji;

5) nie powstała odrębna kwestia związana z Artykułem 38 Konwencji;

6) alternatywnie, że rząd Federacji Rosyjskiej dopełnił swych obowiązków określonych w Artykule 38 Konwencji.

 

Załączniki: na 137 stronach.

 

Georgij Matiuszkin (podpis)

 

Wykaz załączników

Aneks 1 (postępowanie w sprawie uchylenia tajemnicy państwowej, zainicjowane przez organizację pozarządową „Memoriał”):

– postanowienie Chamowniczeskiego Sądu Rejonowego w Moskwie z 10 czerwca 2008 r.,

– orzeczenie Moskiewskiego Sądu Grodzkiego z 2 października 2008 r.,

– orzeczenie Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej z 21 kwietnia 2010 r.,

– postanowienie Moskiewskiego Sądu Grodzkiego z 2 listopada 2010 r.,

– orzeczenie Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej z 26 stycznia 2011 r.

 

2) Aneks 2 (postępowanie dot. zażalenia na orzeczenie z 21 września 2004 r.):

– orzeczenie Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego z 14 października 2008 r.,

– orzeczenie kasacyjne Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej z 29 stycznia 2009 r.

 

3) Aneks 3 (postępowanie dot. zażalenia na odpowiedzi Najwyższej Prokuratury Wojskowej):

– orzeczenie Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego z 18 kwietnia 2007 r.,

– protokół rozprawy przed Moskiewskim Okręgowym Sądem Wojskowym,

– orzeczenie kasacyjne Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej z 24 maja 2007 r.

 

4) Aneks 4 (postępowanie rehabilitacyjne):

– postanowienie Chamowniczeskiego Sądu Rejonowego w Moskwie z 24 października 2008 r.,

– orzeczenie Moskiewskiego Sądu Grodzkiego z 25 listopada 2008 r.,

– postanowienie Chamowniczeskiego Sądu Rejonowego w Moskwie z 25 grudnia 2008 (dotyczy osoby, która nie należy do skarżących w niniejszej sprawie).

 

5) Aneks 5 (pewne dokumenty związane ze śledztwem):

– postanowienie z 22 marca 1990 r. o wszczęciu postępowania karnego,

– postanowienie z 27 września 1990 r. o przekazaniu postępowania karnego,

– list przewodni z 5 lipca 1990 r. i wyciąg z wykazu więźniów obozu w Starobielsku, zawierające nazwiska krewnych części skarżących,

– list przewodni z 22 maja 1992 r. o przekazaniu 20 tomów z akt sprawy,

– odpowiedź Prokuratora Generalnego Białorusi z 31 października 1994 r.,

– postanowienie z 3 lutego 1995 r. o wyodrębnieniu akt sprawy,

– pismo przewodnie z 7 lutego 1995 r. do wyodrębnionych akt sprawy do Prokuratora Generalnego Białorusi,

– pismo przewodnie z 7 lutego 1995 r. do wyodrębnionych akt sprawy do Prokuratora Generalnego Ukrainy,

– notatka ze spotkania przedstawicieli Prokuratora Generalnego Rosji, Białorusi, Ukrainy i Polski 29-31 maja 1995 r.,

– postanowienie z 19 czerwca 1995 r. o przedłużeniu okresu śledztwa,

– wniosek z 19 czerwca 1995 r. o przedłużenie okresu śledztwa,

– wniosek z 16 stycznia 1997 r. do Prokuratora Generalnego Białorusi,

– odpowiedź Prokuratora Generalnego Białorusi z 13 maja 1997 r.,

– dwa pisma przewodnie i pismo Prokuratora Generalnego Polski z 27 sierpnia 2001 r.,

– odpowiedź skierowana 12 listopada 2001 r. do Prokuratora Generalnego Polski,

– odpowiedź Prokuratora Wojskowego Regionu Północnego Ukrainy z lutego 2003 r.,

– wniosek z 30 lipca 2004 r. do naczelnika komisji specjalnej na Ukrainie,

– wniosek z 30 lipca 2004 r. do Prokuratora Generalnego Ukrainy,

– pismo z 19 września 2005 r. na temat przyjazdu delegacji polskiej,

– harmonogram zaznajomienia delegacji polskiej z 67 tomami akt sprawy w okresie 10-19 października 2005 r.