Centralna Azja wczoraj i dziś

Był czas w którym Centralna Azja stanowiła centrum cywilizacyjne Euro-Azji

CENTRALNA AZJA WCZORAJ I DZIŚ

(Na podstawie publikacji S.Fredericka Starra w „Wilson Quarterly” p.tyt. „Rediscovering Central Asia”)

Trudno uwierzyć, że uważane dziś za zacofane kraje takie jak Turkmenia, Uzbekistan, i inne tego regionu, stanowiły kiedyś centrum cywilizacyjne całego kontynentu Euro-Azji. Że tak było świadczą niedawno odkryte zapisy z tamtych czasów.

Na tych terenach, na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, żyli uczeni wyprzedzający myślą całe wieki późniejszych naukowców. Jednym z nich był 26 letni młodzieniec Abu al – Rayhan al Biruni (973 –1048) stawiający innemu uczonemu tych czasów takie pytania jak:

-czy istnieje inny system słoneczny pośród gwiazd, czy też istniejemy samotnie we wszechświecie?

-czy ziemia była stworzona jednocześnie w całości, czy powstawała w dłuższym czasie, drogą ewolucyjną?

Uważał on, że czas jest ciągłością nie mającą początku ani końca. Innymi słowy odrzucał on „kreacjonizm” i przychylał się do ewolucjonizmu geologicznego, a nawet do darwinizmu wyprzedzając spostrzeżenia tego ostatniego o nieomal całe tysiąclecie. Stawiał te pytania, które w czasie panowania islamu i chrześcijaństwa, mogły być uważane za herezję.

Tacy więc myśliciele żyli przed tysiącem lat na terenach, które dziś uważane są za „zacofane”. O jego poglądach dowiedzieliśmy się z niedawno odkrytych manuskryptów. Był on, jak wynika z zapisów wybitnym geografem, matematykiem, miał osiągnięcia w trygonometrii, naukach porównawczych religii, astronomii, Fizyce, geologii, psychologii, mineralogii, farmakologii,. W tamtych czasach uczeni musieli mieć wiedzę encyklopedyczną.

Żyjącym odpowiednikiem tego naukowca był Abu Ali Sima (980 – 1037) z miasta Bukhary, ośrodka naukowego(dziś miasto to znajduje się w Uzbekistanie).

Ten uczony zostawił ślad w medycynie, filozofii, fizyce, chemii, astronomii, teologii, farmakologii, fizjologii, etyce, a nawet w muzyce. Kiedy jego dzieło o medycynie zostało przełożone na język łaciński, jego spostrzeżenia zostały wykorzystane i dały początek nowoczesnej medycynie Zachodu.

Nie wspominając innych, już nawet tylko ci dwaj uczeni uważani są dziś za jedne z największych umysłowości w czasach pomiędzy starożytnością a czasami Oświecenia. Pisali swe dzieła w języku arabskim, lecz nie byli Arabami, tak jak nie są Anglikami Japończycy piszący swe prace po angielsku. Chociaż byli uważani za geniuszy świata arabskiego, w rzeczywistości byli to dawni Persowie i Turcy, wywodzący się z Centralnej Azji.

Tak więc w czasie między rokiem 800 a 1100 spotykamy na terenie Centralnej Azji twórczość wielkich intelektualistów, wielkich artystów, tworzących ośrodek intelektualny promieniujący na cały ówczesny świat.

Region nazwany Centralną Azją obejmuje dziś pięć krajów, które w r. 1991 odzyskały niepodległość. Są to Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenistan. W średniowieczu o ich znaczeniu mówiły wielkie miasta takie jak Balkh, Herat (w dzisiejszym Afganistanie), Nishapur w prowincji Khorasan w dzisiejszym Iranie. Granice tego ośrodka ówczesnej cywilizacji sięgały zachodniej granicy Chin obejmując starożytne miasto Kashgar i szereg innych ośrodków znajdujących się na terenie Centralnej Azji. O rozkwicie tej cywilizacji świadczą zapisy podróżujących Arabów, według których był to obszar „tysięcy miast” pulsujących życiem. Miasta te występowały w dzisiejszym Afganistanie, Tadżykistanie, i Uzbekistanie. Pozostały po nich ruiny jak np. miasta Balkh, ówczesnej stolicy regionu, które ciągną się kilometrami na zachód od Mazar – i Sharif w dzisiejszym Afganistanie. W tamtym czasie miasto Balkh było większe od Paryża, Rzymu, Pekinu lub Delhi. Miasta tego regionu zdobiły pałace, posiadały bieżącą wodę, łaźnie, a domy były budowane solidnie z wypalanej na słońcu cegły. Koło miast były tereny irygowane pod różne uprawy. Dzisiejsi badacze zastanawiają się nad tym, jakie warunki sprawiły, że w tych czasach na terenie Centralnej Azji miał miejsce tak wspaniały  rozwój i rzucające się w oczy bogactwo. Te dwa zjawiska idą zazwyczaj w parze. Wyjaśnienie widzą w ich położeniu wobec ówczesnych głównych szlaków komunikacyjnych. Kupcy ze stolicy Balkh podróżowali do innych aglomeracji miejskich położonych na terenie Centralnej Azji. Podróżowali również dalej – na Bliski Wschód,, do Europy, do Chin, i zapuszczali się w głąb półwyspu indyjskiego. Jednocześnie kupcy z tamtych stron przywozili do Balkh różne towary, a także niewolników, gdyż w mieście tym były znane, wielkie targi tym „żywym towarem”. O intensywności ówczesnego handlu świadczą dzisiejsze znaleziska monet z tego regionu, złotych, srebrnych i brązowych, a które można spotkać nawet w Szwecji, Korei, i na Sri Lance. Jednym słowem Centralna Azja w opisywanym czasie, leżała na skrzyżowaniu szlaków łączących wielkie kultury Euro-Azji. Ten ciąg komunikacyjny nazywamy dziś” „Szlakiem Jedwabnym” o ożywieniu którego, dla uniknięcia dzisiejszych napięć politycznych w tym regionie, walczył zespół skupiony wokół kandydata na prezydenta USA, La Roucha. Ten szlak komunikacyjny, łączący Europę z Azją, miał, i ma dzisiaj, dla polityki światowej ogromne znaczenie. Tą drogą przemieszczano różne towary, a z niej rozchodziły się one w różnych kierunkach. Szkło ze Środkowego Wschodu wędrowało poprzez Centralna Azję do Chin, podczas gdy jedwab z Chin przewożono na Zachód. Potencjał wytwórczy Centralnej Azji zasilał ten strumień handlu swoimi wyrobami. Przez połowę tysiąclecia europejczycy i mieszkańcy Bliskiego Wschodu korzystali z papieru produkowanego w Samarkandzie, zaś jedwabie zdobiące europejskie katedry pochodziły z doliny Fergana w Uzbekistanie.

Kupcy byli również przekazicielami nowych idei i religii. W czasie panowania Aleksandra Wielkiego (356 – 323 p.n.e.) poznali miejscowych z religią Greków i wprowadzili kult Atheny, Herculesa, Afrodyty. Potem Buddyzm znalazł tu glebę przyjazną dla swoich wierzeń. Stąd przeszedł on do Chin, Japonii, Korei. Buddyjscy artyści korzystając z nauki rzeźby Greków wykonali dla utrwalenia wizerunku Buddy rzeźby jego postaci. W tych czasach w tamtym świecie szerzyła się również religia Izraelitów i chrześcijan, a także religia Zaratusztry znajdywała tu swoich wyznawców i jej nauki dotyczące walki dobra ze złem i odmienności nieba i piekła.

Zaratusztra żył prawdopodobnie w 6 lub 7 wieku i pochodził z Balkh. Jego religia szerzyła się w kierunku zachodnim i dotarła do Babilonu. Tam zderzyła się z religią Judaizmu, a poprzez chrześcijanizm odnajdujemy jej wpływ nawet w Islamie. To przenikanie się różnych wierzeń i religii na terenie Centralnej Azji stworzyło warunki do podjęcia badań porównawczych i filozofii. W takim klimacie poszukiwań pojawili się różni znawcy. Jednym z nich był Muhammad ibn Ismail al. – Bbukhari (810 –870). który napisał dzieło uważane przez Islam za drugą Świętą Księgę (po Koranie). Wspomniany wpływ różnych kultur zaowocował również innymi wybitnymi dziełami. Astronom al. – Khorezmi napisał pracę o użyteczności numeracji używanej w Indiach. Inni naukowcy upowszechniali osiągnięcia swych naukowych kolegów z Indii w dziedzinie geometrii, astronomii, a nawet kalendarza. Jeszcze inni pracowali nad zaadaptowaniem różnych alfabetów i języka używanego w Syrii, języka arabskiego i języka, którym mówił Chrystus.

Trudno sobie wyobrazić, by w tamtych czasach funkcjonował gdzieś w innym miejscu bardziej dla intelektualistów sprzyjający klimat. Ostatnia eksplozja energii kulturalnej na tym obszarze miała miejsce za panowania Seljuk – Turków, począwszy od ok. 1037 r. i trwającego przez ponad jeden wiek. Na terenie wschodniej stolicy Merw (Turkmenistan), oraz Nishapur, w pobliżu dzisiejszej granicy irańsko- afgańskiej), stworzono warunki do powstawania różnych innowacji zwłaszcza w dziedzinie budownictwa. Można je nawet dziś dostrzec wśród ruin stolicy Merw, w kopule Filippo –Brunelles’a, katedrze floreńskiej, katedrze św. Mikołaja w st. Petersburgu, a także w kopule St. Zjednoczonych stolicy Waszyngtonie.

Przechodząc do innych osiągnięć trzeba wspomnieć, że na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia przyjęto w tym środowisku w matematyce liczby określające różne formy równań, wynaleziono trygonometrię, przyjęto dziesiętny system miar i hinduską numerację (liczby arabskie).

W astronomii, z dużym przybliżeniem określono parametry ziemi, zbudowano duże obserwatoria astronomiczne umożliwiające z dużą precyzją zbudować tablice astronomiczne.

W dziedzinie chemii uczeni z Centralnej Azji pierwsi zastosowali odwrotność reakcji w celu osiągnięcia krystalizacji jako sposobu oczyszczania z zakłóceń pomiarów grawitacji wykorzystywanych przy grupowaniu pierwiastków, antycypując Tablicę Mendelejewa z r. 1871.

Uczeni tego regionu skompilowali i rozszerzyli starożytną wiedzę medyczną, rozszerzając możliwości farmakologii co następnie wpłynęło na rozwój tej dziedziny Zachodu i Indii.

W dziedzinie technologii byli wynalazcami wiatraków i mechanizmów hydraulicznych wykorzystywanych w podnoszeniu poziomu wody.

Był to również złoty wiek w dziedzinie wiedzy arabskiej, a zwłaszcza jej centrum w kalifacie w Bagdadzie. Żyli tam wspaniali uczeni tacy jak wynalazca ophthalmologii Ibn al. –Haythan (965 – 1040). Dalej wielki naukowiec Heinrich Suter. Widnieją ci uczeni w encyklopediach jako Arabowie lecz faktycznie byli oni Persami lub Turkami i wywodzili się z terenu Centralnej Azji. To spostrzeżenie odnosi się do matematyka i astronoma Mukhammad’a ibn Musa al. –Khorezmi (780 –850) pochodzącego z Khorezm (region w Uzbekistanie) lub al. – Biruni, twórca algebry, której nazwa przyjęła się w matematyce czerpiąc z jego książki dotyczącej tego przedmiotu.

Podobnie Abu Nasr al. – Farabi (872 –961) znany z analiz krytycznych etyki Arystotelesa, wyprzedzającej innych, europejskich myślicieli. Ten uczony był z kolei Turkiem wywodzącym się z dzisiejszego Kazachstanu, a więc nie Arabem.

Szczególna rola intelektualistów Centralnej Azji znajduje potwierdzenie jeśli weźmiemy pod uwagę że Abbassid Caliphate jest ich dziełem. (Abbasydzi zdecydowali się na stworzenie armii lojalnej tylko kalifatowi, powołanej głównie z niewolników pochodzenia tureckiego i irańskiego, zwanych potocznie Turkami lub ghilmanami. Te wojska, ustanowione za rządów Al-Mamuna (813–833) i jego brata Al-Mutasima (833–842) przejęły faktyczną kontrolę nad kalifatem abbasydzkim.)

Bardziej szczegółowe badania wskazują na fakt drenaży mózgów naukowców z Centralnej Azji do sąsiednich krajów chociaż można zauważyć i proces odwrotny, kiedy Arabowie przenosili się do Centralnej Azji jak np. do miasta Gurganj, gdzie żył al.- Biruni (dzisiejszy Turkmenistan), lub do Ghazni (Afganistan), ponieważ nie wszyscy uczeni przenieśli się do Bagdadu.

Na rozwój cywilizacyjny tego obszaru znaczny wpływ miały wierzenia religijne. Dla wielu czynnikiem sprzyjającym rozwojowi był Islam. Kiedy al. – Bukhari pisał swą znana pracę był inspirowany i pod wpływem głębokiej wiary, podobnie jak inni współcześni mu uczeni. Al.- Farabi np. nie wątpił, że jego badania w dziedzinie etyki wzmocnią formalną naukę religii. Inni uczeni byli podobnego zdania, jednak utrzymywali, że wolność badań i poszukiwań winne kierować religią a nie odwrotnie, i że ta z pewnością nie powinna ich badań ograniczać. Jeszcze inni byli zdania, że religia jest pożyteczna dla ludu, lecz nie powinna ograniczać intelektualistów. Taka np. była opinia Omara Khayya’m (1048 –1123), wybitnego matematyka, który dziś znany jest dzięki swej poezji, która stała się dostępna na Zachodzie w 19 wieku pod tytułem: The Ruba’iyat of Omar Khayya’m.

W ówczesnych warunkach intelektualiści koncentrowali się bardziej na możliwościach stwarzanych przez religię aniżeli na tym na co nie zezwala. W ten sposób uniknięto trudności wynikających z innych, nieraz sprzecznych interesów nauki i religii.

Innym elementem sprzyjającym rozwojowi nauki była jej powszechna dostępność. Niektórzy naukowcy wywodzili się z bogatych rodów lecz inni byli objęci patronatem panujących. W tym systemie tkwiła jego siła, bo obok ośrodka wiedzy znajdującego się w Bagdadzie, założonego przez kalifa el – Ma –‘mun, w terenie funkcjonowało wiele dworów i ich władców, działających suwerennie i zasilających ogólny nurt nauki. Każdy z owych władców kierował się własnymi prawami panując w sposób autorytarny. Chronił swego terytorium (przeważnie armią złożoną z Turków) jednocześnie wspierał handel, ściągał podatki, budował wspaniałe miasta, i przeznaczał środki na sztukę i naukę. Jeden z takich dworów znajdował się w Gurgani, gdzie działał al. – Biruni. Innym takim ośrodkiem była Samarkanda w której w latach (850 –1000) sprawowała władzę dynastia Sumanidów, która prowadziła wspaniałą bibliotekę, w której miały miejsce dyskusje na poważne tematy, i w której życie społeczne koncentrowało się na muzyce i poezji.

Nie wszyscy władcy rządzili w sposób pozbawiony okrucieństwa i odczuwający potrzebę rozwoju na swym terenie nauki i kultury. Potężni władcy, jak np. Mahmud z Ghazny (971 –1030) rządził imperium rozciągającym się od Indii do serca współczesnego Iranu. Kulturę i naukę widział raczej jako kaprys a nie potrzebę Jednakże pozyskał do swojej służby al. – Buruni’ego, który zapoczątkowało badania nad Indiami i hinduizmem, a także różnych, występujących w Indiach, języków. Władca patronował również wielkiemu współczesnemu poecie Abolgasowi Ferdowyi’owi w jego tworzeniu wielkiej panoramy Persji z przed czasów Mahomada (Shahuameh) (1000 r). Dzieło to było inspiracja trubadurów nawet we Francji i stało się klasyka literatury światowej.

Omawiany, wielki ośrodek cywilizacyjny i kultury przygasł na skutek najazdu Mongołów. Czyngis-Chan, który wyruszył na swą wyprawę ze swego gniazda w 1218r. zniszczył wiele wspaniałych miast Centralnej Azji. Jednak wiele z nich odrodziło się od nowa dzięki handlu i ułatwionych kontaktów komunikacyjnych z Europą i Azją po ustaniu najazdu Mongołów. Ci bowiem znieśli wszelkie granice (wewnętrzne cła i taryfy). Kiedy więc Marco Polo przejeżdżał przez Afganistan w swej drodze do Chin w 13 wieku, korzystał z jednego tylko patentu (wizy). Te możliwości kontaktów na ogromnym obszarze od Europy do Chin miały decydujące znaczenie dla ożywienia intelektualnego nawet pod władzą mongolskich najeźdźców. Tak więc mimo zniszczeń spowodowanych najazdem Mongołów, na terenie Centralnej Azji funkcjonowało jeszcze wiele bibliotek (nieraz zawierających nawet 12000 wolumenów). W tym czasie, mimo okupacji, funkcjonowało jeszcze w samym mieście Bukhara ok. 50 doktorów. Nauka nie wygasła, jednak jej ośrodek przesunął się do innych obszarów.

Pewnym świadectwem poprzedniego rozwoju regionu jest fakt, że wiele ocalałych manuskryptów z owego okresu rozkwitu cywilizacyjnego, zachowało się jako kopie lub wzmianki w późniejszych czasach naukowców.

Istnieje pytanie: jeśli nie Mongołowie byli przyczyną upadku tego regionu i to w stopniu, że dziś po jego zdobyczach pozostały jedynie ruiny, to jakie czynniki zaważyły na tak drastycznym jego zniszczeniem? Według autora tłumaczonego artykułu były to:

1.Cykliczność pojawiania się i wygasania ożywienia intelektualnego i przenoszenie się jego ośrodków; Podobnie z takim zjawiskiem mieliśmy do czynienia jeśli chodzi o Ateny, Rzym. Później ośrodek renesansu ożywiał wielkie europejskie miasta przez nieomal cały wiek. Proces wygaszania ożywienia intelektualnego w tym regionie został przyśpieszony przez utrudnienia komunikacyjne z innymi cywilizacjami;

2. Drugim ważnym czynnikiem ograniczającym żywotność intelektualną miast Centralnej Azji była religia, która jak każdy rozwój ma swe cykle poczynając od początkowego dynamizmu, poprzez jej utrwalanie i eksperymentowanie do fazy ortodoksji. W omawianym regionie proces ten przebiegał szybciej niż w innych stronach. Dotknął wpierw Zaratustraizm, następnie buddyzm, zaś jeśli chodzi o Islam to z fazą jego ortodoksji spotykamy się po 1100r, chociaż pewne enklawy ożywionej myśli spotykamy jeszcze przez około 100 lat, jednakże na terenie Persji i Turcji będących częścią Centralnej Azji usztywnienie religii muzułmańskiej ograniczające możliwości rozwoju wolnej myśli i humanizmu wystąpiło wcześniej niż w pozostałych częściach regionu.

3. Trzecim czynnikiem tłumiącym rozwój intelektualny kraju stał się rozłam islamu na Sunnitów i Szyitów. Dynastie reprezentujące jeden z tych kierunków starały się zawęzić jego interpretację by wyraźnie nakreślić granice odróżniające go od drugiego kierunku wierzeń. Np. władcy Sunnitów starali się zawęzić granice wszelkiej wolnej myśli by uniknąć podejrzenia o przekroczenie zakreślonej przez Sunnitów granicy interpretacji islamu. Te zawężające rygory interpretacji religijnej dotyczyły i Szyitów.

Na obrzeżach Centralnej Azji (obecnie we wschodnim Iranie) żył wybitny polityk i administrator Nizam al. – Mulk (1018 – 1092) lecz był zmuszony przez władcę imperium Seljuk do zwalczania dysydentów szyickich. Nie mniej był on twórcą sieci szkół uczących islamu wg ram zakreślonych przez Sunnitów i nawracających młodych Szyitów „na prawdziwą wiarę”. W szkołach tych uczono zwalczać wszelkie odstępstwa od ortodoksyjnego Islamu.

Inną znaczącą postacią tamtych czasów był Abu – Hamid Muhammad ibn Muhammad al. – Ghazali (1058 – 1111). Był to filozof i znawca teologii. Atakował niebezpieczeństwa wynikające z nieograniczonego sposobu myślenia. W swym dziele „ The incoherence of the Philosophers” (scientists) atakował zwolenników Arystotelesa widząc w jego naukach zagrożenie dla Islamu. Al. – Mulk i Al – Ghazali stworzyli zasłonę dla myśli niezależnej i byli odpowiedzialni, przez swe aktywne działanie, za trzy wieki zastoju intelektualnego tych obszarów.

Centralna Azja po r. 1100 zniknęła ze sceny światowej. Dopiero w 14 wieku Timur, zwany też Tamerlan podbił tereny od Delhi w Indiach aż do wschodnich krańców morza Śródziemnego i skupił w swym imperium uczonych i pisarzy w odbudowanej stolicy Samarkandzie. 100 lat później, władca Babur z „Fergana Valley” założył dynastie Mughal w Indiach. Był on utalentowanym pisarzem i zgodnie z tradycją tlącą się na obszarze Centralnej Azji, zgromadził koło siebie utalentowanych intelektualistów i artystów na swym dworze. Jednakże Centralna Azja nie odnowiła już swej pozycji centrum intelektualnego z lat 800 – 1100. Wysokie taryfy celne ograniczyły możliwość kontaktów inter- kulturalnych. Ortodoksja religijna ograniczyła oryginalną twórczość myślicieli.. Centralna Azja mając możliwość stania się centrum intelektualnym całej Euro-Azji, nie wykorzystała swych możliwości wynikających z geopolitycznego położenia i zsunęła się do pozycji peryferii i zacofania. W dzisiejszych czasach powstaje dla tego terenu nowa szansa rozwoju. Globalizm, wolność wymiany, położenie na szlaku łączącym Koreę i Indie, a także wymiana z Europą i lokalizacja na tym terenie przedstawicielstw korporacji ponadnarodowych stwarzają ponownie warunki do rozwoju tego regionu i podniesienia jego cywilizacyjnego znaczenia.