Białoruś

Białoruś jest wschodnim sąsiadem Polski. Graniczy również z Rosją (tworząc z nią Związek Białorusi i Rosji, w skrócie: ZBiR), Ukrainą, Litwą i Łotwą. Nie ma dostępu do morza, ale jest za to położona na ważnym szlaku handlowym z Europy Zachodniej, poprzez Brześć, Mińsk, Orszę i Smoleńsk, do Moskwy i dalej w głąb Rosji.

Obszar Białorusi wynosi 207 600 km kw., zaś ludność ok. 9,8 mln. Stolicą Republiki Białoruś jest Mińsk. Terytorium kraju dzieli się na 6 obwodów (brzeski, grodzieński, homelski, miński, mohylewski i witebski) oraz miasto wydzielone Mińsk. Językami urzędowymi są białoruski i rosyjski. Jednostką monetarną jest rubel białoruski, powiązany z rosyjskim.

Prezydent Republiki Białoruś, Aleksander Łukaszenka, sprawuje władzę autorytarną, z elementami totalitaryzmu. Zgromadzenie Narodowe (parlament) sprawuje władzę ustawodawczą, w rzeczywistości jednak głównie zatwierdza ustawy przekazywane przez prezydenta i jego dekrety. Zresztą tylko Izba Reprezentantów pochodzi z wyborów, zaś izba wyższa (Rada Republiki) to osoby delegowane przez podległe prezydentowi rady terenowe i samego prezydenta.

Choć Białoruś utrzymuje silną armię, na jej terenie znajdują się też bazy armii rosyjskiej o znaczeniu geostrategicznym. 

 

Warunki naturalne

 

Terytorium Białorusi jest połozone w całości na Niżu Wschodnioeuropejskim. Podłożem geologicznym jest prekambryjska platforma wschodnioeuropejska. Największy wpływ na rzeźbę powierzchni miały zlodowacenia.

Północna część Białorusi leży na Nizinie Wschodniobałtyckiej, w skład której wchodzą m.in. Nizina Połocka (z Pojezierzem Brasławskim), Pojezierze Święciańskie (część Wileńskiego) oraz Nizina Środkowoniemeńska, gdzie znajduje się najniższy punkt kraju – 80 m n.p.m.. Przez centrum kraju przebiegają morenowe Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (noszące również nazwę Wyżyny Białoruskiej) i ich przedłużenie – Grzęda Smoleńsko-Moskiewska. Na wchodzącej w ich skład Wysoczyźnie Mińskiej znajduje się najwyższy punkt na Białorusi – Góra Dzierżyńska (d. Zamkowa, 345 m n.p.m.). Wzdłuż tych wysoczyzn przebiega dział wodny między zlewiskiem Bałtyku a zlewiskiem Morza Czarnego. Na południu kraju rozciąga się zdewastowana ekologicznie kraina bagien, jezior i pustkowi – Polesie Prypeckie. Południowy wschód Białorusi zajmuje Nizina Naddnieprzańska (Północna).

Najdłuższymi rzekami Białorusi są: w zlewisku czarnomorskim – Dniepr z Berezyną i Prypecią; w zlewisku bałtyckim – Dźwina, Niemen z Wilią, Narew z Bugiem. Liczne z nich są żeglowne. Z drogami wodnymi Polski Białoruś jest połączona częściowo tylko uruchomionym Kanałem Augustowskim oraz Kanałem Królewskim (Dniepr-Bug). Największym jeziorem jest Narocz (79,6 km kw. powierzchni, głębokie do 25 m) na Pojezierzu Święciańskim, do 1939 r. największe jezioro w Polsce. Najbardziej znane jest jednak jeziorko Świteź (1,6 km kw. pow., 15 m głęb.), leżące na południe od Nowogródka w przepięknym otoczeniu leśnym i opiewane przez Mickiewicza w balladzie "Świtezianka".

Klimat Białorusi określamy jako umiarkowany ciepły – na większości terytorium przejściowy (jak w Polsce), w części wschodniej i południowo-wschodniej – kontynentalny. Roczne usłonecznienie wynosi od 1500 godzin u zbiegu granic Białorusi z Łotwą i Rosją do 1750 godzin u zbiegu granic Białorusi z Polską i Ukrainą oraz w rejonie ujścia Prypeci do Dniepru. Opady roczne wynoszą od 550 do 650 mm, jedynie w niektórych miejscach przekraczają 700 mm. Pokrywa śnieżna zalega przeciętnie 4 miesiące. Zimy są śnieżne, ale z kilkoma odwilżami, natomiast lata ciepłe, z częstymi deszczami. Na Polesiu i pojezierzach często występują poranne mgły. Średnia temperatura stycznia wynosi od -4 do -8 st. C, zaś lipca od 17 do 18 st. C. W Pińsku średnia temperatura (w st. C) wynosi od -5 w styczniu do 19 w lipcu, zaś w Mińsku odpowiednio od -6 do 18. Skrajne temperatury w Pińsku wynoszą  -30 i +36, zaś w Mińsku -39 i +35 st. C. 

Naturalną pokrywą roślinną Białorusi jest las iglasty i mieszany, z przewagą sosny i świerka oraz domieszką brzozy, dębu, grabu i olchy. Do większych kompleksów leśnych zaliczamy pograniczne z Polską puszcze Białowieską i Grodzieńską (przedłużenie Augustowskiej) oraz Puszczę Nalibocką, liczący 140 tys. ha "teatr wojny partyzanckiej" w czasie II wojny światowej i jeszcze dwa lata później. Obecnie lasy zajmują 45,3% pow. kraju, pustkowia i nieużytki – 10,2%, użytki zielone – 14,4%, grunty orne i inne uprawne – 30,1%. Przyrodę chroni się Berezyńskim Rezerwacie Biosfery oraz w parkach narodowych: Puszcza Białowieska i Prypeckim. Szczególną formą tej ochrony jest Poleski Rezerwat Radiacyjno-Ekologiczny, obejmujący najbardziej skażone po wybuchu reaktora czarnobylskiego tereny nad Prypecią.  

Faunę Białorusi reprezentują m.in. żubry, łosie, jelenie szlachetne, dziki, wilki, lisy, bobry, kuny, zające szaraki i bielaki, a także zawleczone przez człowieka jenoty i piżmaki oraz wprowadzone suhaki. Najprawdopodobniej w obecnym tysiącleciu wyginął niedźwiedź brunatny. Za "narodowe ptaki" Białorusi uchodzą bocian biały i żuraw.

 

Białorusini i ich historia

 

Białorusini są narodem wschodniosłowiańskim, posługujacym się cyrylicą. W większości wyznają prawosławie. Liczni są także białoruscy katolicy, w większości dawni unici. Niewielka część katolickich Białorusinów posługuje się alfabetem łacińskim. Literacki język białoruski powstawał w XIV-XVI w., zaś w XVI-XVII w. był językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz językiem handlu od Rygi po Zaporoże. Pierwszą książkę w języku białoruskim wydrukował w latach 1517-19 Francisk Skoryna – był to jego przekład Biblii. Współczesny literacki język białoruski powstał dopiero w XIX w. Rozróżniamy dwie grupy dialektów języka białoruskiego: północno-wschodnią (bliższą dialektom północnorosyjskim) i południowo-zachodnią (bliższą dialektom południoworosyjskim, z licznymi polonizmami i ukrainizmami). Obecnie język białoruski jest jednak wypierany przez rosyjski, a właściwie przez żargon rosyjsko-białoruski. Przeważa jedynie w zachodniej części Białorusi (przed 1939 r. należacej do Polski) oraz wśród inteligencji.

Białorusini stanowią 81,2% ludności kraju, Rosjanie – 11,4%, Polacy – 3,9%, Ukraińcy – 2,4%, Żydzi – 0,3%. Ludność Białorusi wyznaje głównie prawosławie (31,5%), faworyzowane kosztem innych wyznań jako nieoficjalna religia państwowa. Katolicy stanowią 17,7%. Blisko połowę ludności stanowią bezwyznaniowcy, przede wszystkim ateiści. Specyficznymi małymi grupami religijnymi są muzułmańscy Tatarzy (Lipkowie) oraz wyznający odmianę judaizmu Karaimi.

Odsetek Polaków na Białorusi wynosi oficjalnie 3,9%. Jest to jednak znacznie zaniżona liczba i nie odzwierciedla rzeczywistego udziału Polaków w ogóle ludności Białorusi. Większymi ośrodkami kultury polskiej są Grodno, Wołkowysk i Lida w obwodzie grodzieńskim oraz Brześć nad Bugiem.

Ludność miejska wynosi 74%. Do największych miast należą (tys. mieszk.): stołeczny Mińsk – 1.741, Homel – 482, Mohylew – 368, Witebsk – 344, Grodno – 319 i Brześć nad Bugiem – 313.

Obszar południowo-wschodniej wschodniej Białorusi (i północnej Ukrainy) był niewątpliwie terytorium, na którym dokonała się etnogeneza naszych bezpośrednich przodków – z elementów bałtyckich, germańskich i irańskich oraz być może ugrofińskich w II połowie IV w. po Chrystusie powstali Słowianie. W VIII w. na obszarze Białorusi istniały trzy duże plemiona, a raczej związki plemion: Drehowicze, Radymicze i Krywicze. Od IX w. ziemie ich wchodziły w skład Rusi Kijowskiej. W wyniku rozdrobnienia Rusi Kijowskiej zaistniały na terenie Białorusi liczne drobne księstwa, z których najważniejsze były Księstwo Połockie i Księstwo Turowskie. Od XIII-XIV w. księstwa te wchodziły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (właściwie było to państwo białoruskie z litewską dynastią panującą). Po Unii Lubelskiej (1569) Wielkie Księstwo Litewskie weszło w nierozerwalny związek z Koroną Polską – powstała Rzeczpospolita. W wyniku rozbiorów ziemie bialoruskie dostały się pod panowanie rosyjskie, zaś ich niewielka część północno-zachodnia – pod pruskie. Ziemie białoruskie zaboru pruskiego weszły w skład Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Białorusini wzięli, obok Polaków, udział w powstaniu styczniowym (m.in. partyzantka "Kastusia" Kalinowskiego). Podczas I wojny światowej Białoruś została opanowana przez Niemców (1916-18). W roku 1919 na obszarze Bialorusi powstały efemeryczne państwa sowieckie i narodowo-białoruskie. To właśnie na Białorusi od starć polsko-sowieckich w lutym 1919 r. rozgorzała wojna polsko-bolszewicka. W wojnie z bolszewikami odznaczyły się białoruskie oddziały ochotnicze gen, Stanisława Bułak-Bałachowicza. Po bitwach nad Niemnem i pod Lidą w 1920 r. większość obszaru Białorusi zajmowały oddziały polskie, ale w 1921 r. (traktat ryski) jedynie zachodnia jedna trzecia tych ziem weszła w skład Polski. Reszta to była Bialoruska Socjalistyczna Republika Radziecka, w składzie ZSRR. Znajdował się w niej polski obwód narodowościowy, ze stolicą w Dzierżyńsku (Kojdanowie), zlikwidowany w 1937 r. 17 września 1939 r. Armia Czerwona najechała na wschodnie tereny Polski, zajmując m.in. "Zachodnią Białoruś" – z Białymstokiem i Łomżą. W 1941 r. z kolei Niemcy najechały na ZSRR, w ciagu paru miesięcy zajmując cały kraj. Okupacja niemiecka na Białorusi to czas wzajemnych walk Niemców, Rosjan, Białorusinów, Żydów i Polaków, utraty 1/4 ludności oraz poważnych zniszczeń, widocznych jeszcze w latach 70. W sowieckiej mitologii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej do rangi symbolu urosły: obrona twierdzy brzeskiej (bez większego znaczenia taktycznego, nie mówiąc o strategicznym), partyzatka sowiecka (pod którą podciągano walkę żydowskich uciekinierów z gett z ludnością miejscową) oraz Chatyń – symbol zniszczonych wsi białoruskich (nieudolna "przykrywka" Katynia) i Lenino ("widoczny znak polsko-radzieckiego braterstwa broni" – w rzeczywistości rzeź 1 DP im. T. Kościuszki, pozbawionej wiekszego wsparcia). Ziemie Białorusi zostały opanowane przez Armię Czerwoną wlatach 1943-44 (głównie w wyniku operacji "Bagration"). Do końca lat 40. istniał na Białorusi antysowiecki ruch oporu – polski i białoruski.

Białoruś była tym krajem, który najbardziej ucierpiał wskutek wybuchu reaktora w Czarnobylskiej Elektrowni Atomowej na Ukrainie, przy granicy – 26 kwietnia 1986 r. Wówczas też, korzystając z polityki pieriestrojki i głasnosti oraz oburzenia po tej katastrofie, powstał białoruski ruch opozycyjny, od początku jednak bardzo podzielony. W 1990 r. przywrócono językowi białoruskiemu status jezyka urzędowego. W lipcu 1990 Rada Najwyższa Białorusi ogłosiła suwerenność, zaś w sierpniu tegoż roku – niepodległość. Pierwszą głową państwa został przewodniczący Rady Najwyższej Stanisław Suszkiewicz. W grudniu 1991 r. w bialoruskiej części Puszczy Białowieskiej Suszkiewicz, prezydent Rosji Jelcyn i Ukrainy – Krawczuk rozwiązali ZSRR, tworząc w to miejsce bardzo luźną konfederację – Wspólnotę Niepodległych Państw. Prezydent Suszkiewicz został odwołany przez parlament w styczniu 1994 r. z inicjatywy komunistów. Na jego miejsce wybrano gen. KGB w st. spocz. Mieczysława Hriba, zwolennika ścisłej współpracy z Rosją i wroga przemian w kierunku rynkowym.W lipcu 1994 r. w wyborach prezydenckich zwyciężył były dyrektor kołchozu, populistyczny polityk Aleksander Łukaszenka. Łukaszenka szybko zagarnął w swoich rękach pełnię władzy. Już w 1996 r. zlikwidował flagę i godło niepodległej Bialorusi, w prowadzając w to miejsce flagę i godło łudząco podobne do tych z czasów sowieckich.W 1997 r. powstał Związek Białorusi i Łotwy (ZBiR).

 

Gospodarka

 

Białoruś jest państwem przemysłowo-rolniczym, w którym jednak zasadniczy proces uprzemysłowienia nastąpił dopiero w latach 60., 70. i 80. XX w. PNB w 2008 r. wyniósł 52 mld USD (5,3 tys. USD per capita).

Oficjalnie bezrobocie jest śladowe i wynosi nie więcej niż 2-3% (w rzeczywistości 15-20%). Tak duży odsetek pozostających bez pracy wynika przede wszystkim z nadmiaru rąk do pracy w rolnictwie i z upadku całych branż przemysłu w latach 90. przy znikomych nowych inwestycjach pozainfrastrukturalnych. Względnie dobry (jak na WNP) stan gospodarki wynika jedynie z dotowanej przez Rosję energii (tańsze ceny ropy naftowej i gazu ziemnego oraz elektryczności). Wobec tego nie została ukończona, budowana od dziesięcioleci, największa elektrownia cieplna na świecie – Berezowska (moc docelowa 6400 MW). Ponadto w interesie rosyjskim wkrótce zacznie się budowa elektrowni atomowej.

W rolnictwie wiele ziem jest nieuprawianych z powodu skażenia radioaktywnego (Czarnobyl) oraz nieprawidłowo przeprowadzanej melioracji na Polesiu. Ponadto znaczne są obszary szkód górniczych (w rejonach wydobycia soli potasowej i torfu). Uprawia się głównie ziemniaki i żyto. Pozostałe zboża mają mniejsze znaczenie: pszenica, jęczmień, owies, gryka. Z roślin przemysłowych najważniejsze znaczenie mają len długowłóknisty, konopie i buraki cukrowe, mniejsze – warzywa, rzepak i tytoń. Ponadto liczne są nielegalne uprawy maku opiumowego i konopi indyjskich. Duże znaczenie posiada hodowla bydła i nierogacizny, dostarczająca aż 60% wartosci produkcji I sektora. Produkty zwierzęce mają znaczny udział w białoruskim eksporcie, przy czym – poza wyrobami mlecznymi – charakteryzują się wysoką jakością. Pewne znaczenie ma również hodowla ryb, rybołówstwo rzeczne i jeziorne oraz myślistwo.

Białoruś ma stosunkowo małe zasoby surowców energetycznych (złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w rejonie Mozyra i Rzeczycy, brak węgla), z wyjątkiem torfu. Niestety, największe i najbardziej wartościowe złoża torfu (w Chojnikach) zostały skażone radioaktywnie i zaprzestano wydobycia. Duże złoża soli kamiennej znajdują się nad Prypecią, zaś drugie co wielkości na świecie złoża soli potasowej – w rejonie Starobina, na południe od Słucka. Stały się one podstawą produkcji nawozów sztucznych i innych wyrobów chemii nieorganicznej w Salihorsku. Do ważnych gałęzi gospodarki białoruskiej należą: przemysł petrochemiczny (Nowopołock, Mozyr), budowa maszyn (Grodno, Mińsk), przemysł motoryzacyjny (Mińsk), hutnictwo żelaza (Żłobin). Przemysł lekki reprezentują głównie przerób surowców rolno-hodowlanych oraz produkcja odzieży. Zalążkowy przemysł high tech koncentruje się w Mińsku. Inwestycje zagraniczne są niewielkie, pewne znaczenie mają poczynione przez kapitał rosyjski (bezpośrednio lub via Cypr). 

Handel zagraniczny, poza wymianą z Rosją, ma niewielkie znaczenie.

Najważniejszym szlakiem transportowym jest wspomniana szosa (na ogół o parametrach autostrady) i magistralna linia kolejowa z Polski do Rosji (przez Brześć nad Bugiem, Mińsk i Orszę). Drugorzędne znaczenie mają podobne szlaki transportu z Wilna do Kijowa i z Petersburga do Kijowa, łączące się ze sobą w Żłobinie i Homlu. Mińsk stanowi również perspektywiczny węzeł komunikacji lotniczej.Białoruś ma dobre warunki dla rozwoju żeglugi śródlądowej, choć drogi wodne wymagają unowocześnienia.

 

Atrakcje turystyczne na Białorusi

 

Powoli wzrasta ilość turystów odwiedzających Białoruś. Są to głównie Rosjanie, Ukraińcy, Polacy i  Litwini. Turystyka z Polski to głównie zwiedzanie miast znanych ze wspólnej historii. Niestety, nie mają większego znaczenia spływy kajakowe na Kanale Augustowskim i Niemnie oraz wycieczki rowerowe po Puszczy Białowieskiej i do miast położonych przy granicy.

Oczywiście, dla Polaków największe znaczenie mają kresowe ośrodki kultury polskiej. Wypadałoby zacząć od Mińska. Zachowało się tam niewiele zabytków, z racji zniszczeń wojennych i spowodowanych przez socrealistyczną urbanistykę i architekturę. Do najcenniejszych zabytków należą: cerkiew Pietropawłowska oraz barokowe klasztory Bernardynów i Bernardynek z XVII w. i zamek. Pod Mińskiem znajduje się miejsce stalinowskich masowych zbrodni – Kuropaty.

Grodno, od 1376 r. druga stolica Litwy i za Stefana Batorego siedziba królewska, jest pięknie położonym nad Niemnem miastem. Ma liczne zabytki, od grodziska z XI w., przez Stary (XII w.) i Nowy Zamek (XVII w.), po barokowe kościoły i klasztory i zabytkowe domy na starówce. Jest znane też z obywatelskiej obrony miasta przed sowieckimi agresorami w 1920 i 1939 r.

Mir, miasteczko w obwodzie grodzieńskim, może pochwalić się zamkiem obronnym z końca XV w., niedawno odbudowanym.

Nowogródek, stolica Litwy za panowania Mendoga, ma również liczne zabytki, a także Muzeum Biograficzne Adama Mickiewicza, który prawdopodobnie tu się urodził, zaś mieszkał w latach 1807-15. Na południe od miasta znajduje się wspomniane jezioro Świteź.

Brześć nad Bugiem, jedno z najstarszych miast ruskich (1019 r.), w latach międzywojnia stolica woj. poleskiego, jest położony nad Muchawcem, tuż przy ujsciu tej rzeki do Bugu. Warto zwiedzić twierdzę brzeską, choć w muzeum nie znajdziemy nic o obronie polskiej w 1939 r., za to wiele o mało znaczącej obronie Armii Czerwonej z NKWD w 1941 r.

Nieśwież posiada pięknie odnowiony w ostatnich latach zespół pałacowy Radziwiłłów (XVI-XVIII w., z parkiem krajobrazowym z XVIII-XIX w.) i ciekawą ekspozycją muzealną. Ponadto warte są zwiedzenia zabytki sakralne z końca XVI w. i Brama Słucka.

W Słucku, obok licznych zabytków, znajduje się zakład produkujący pasy słuckie – nieodłaczny element szlacheckiego stroju od XVII w. – choć obecnie to raczej "cepelia".

Ze względu na liczne jeziora i rzeki, istnieje możliwość rozwoju turystyki wodnej – kajakarstwa i żeglarstwa, a ponadto wędkarstwa. Puszcze, jeszcze pełne dzikiego zwierza, aż proszą się o rozwój myślistwa i "fotołowiectwa". Na Białorusi znajduje się kilkanaście uzdrowisk, powstałych ze względu na lokalne mikroklimaty i wody lecznicze, m.in. Narocz i Nowojelnia.

Dane statystyczne: http://belstat.gov.by