Autobiografia nadczłowieka: Fryderyk Nietzsche – „Ecce Homo” [recenzja książki]

Recenzja ostatniej książki, jaką Nietzsche napisał przed popadnięciem w obłęd. Jak kontrowersyjny filozof postrzegał samego siebie?

Autor: Fryderyk (Friedrich) Nietzsche
Tytuł polski: “Ecce Homo. Jak się staje, czym się jest”
Tytuł oryginalny: “Ecce Homo: Wie man wird, was man ist”
Rok wydania: 1908 (w Polsce – 1912)
Tłumacz: Leopold Staff
Wydawca: Jakub (Jakób) Mortkowicz
Edycja cyfrowa: Nietzsche Seminarium

Sam o sobie

“Ecce Homo. Jak się staje, czym się jest” to cienka, zróżnicowana wewnętrznie książka, którą można uznać za klucz do twórczości i poglądów kontrowersyjnego (aczkolwiek niezwykle wpływowego) filozofa Fryderyka/Friedricha Wilhelma Nietzschego. Z polskojęzycznej Wikipedii możemy się dowiedzieć, że autor ukończył ją w roku 1888, ale została ona opublikowana dopiero 20 lat później, i to w wersji ocenzurowanej. Wypada odnotować, że pierwsze polskie wydanie “Ecce Homo” (czyli to, na którym będę się opierać w niniejszej recenzji) jest właśnie przekładem okrojonej i ugrzecznionej wersji książki. Dzieło, o którym rozmawiamy, stanowi autobiografię słynnego filozofa, skoncentrowaną na procesie kształtowania się jego wyjątkowego i wywrotowego światopoglądu. Mówiąc obrazowo: ukazuje drogę, którą musiał przejść Nietzsche, żeby stać się stuprocentowym nietzscheanistą.

Strona internetowa wydawnictwa Aletheia podaje, że w nieocenzurowanej, pełnej wersji książki Fryderyk Nietzsche opisuje “napaść na siostrę i matkę” oraz przejawia “ostentacyjną niechęć do Niemców i chrześcijaństwa”. To bardzo interesujące, ale – jak już wspomniałam – będę się opierać na tłumaczeniu standardowej, uszczuplonej, złagodzonej edycji dzieła. Autorem owego tłumaczenia jest Leopold Staff: poeta, dramaturg, eseista, ikona Młodej Polski. “Ecce Homo” w przekładzie Staffa zostało po raz pierwszy opublikowane (nakładem Jakóba/Jakuba Mortkowicza) w 1912 roku. Cyfrową wersję tego wydania udostępniają polscy badacze skupieni wokół projektu Nietzsche Seminarium (Nietzsche.org.pl). Książka, wraz z różnymi dodatkami, liczy ponad 130 stron. Na karcie tytułowej znajduje się ilustracja przedstawiająca uskrzydlone Słońce z dwoma wężami. Czy motyw ten posiada jakieś znaczenie?

Odpowiedź na to pytanie znajduje się w słowach brytyjskich okultystów Aleistera Crowleya i Victora Neuburga: “Skrzydlate słońce, czyli fallus reprezentuje radość życia na wszystkich płaszczyznach, od najniższej po najwyższą. Węże (poza tym, że symbolizują to, co aktywne i to, co pasywne, Horusa i Ozyrysa ze wszystkimi innymi dobrze znanymi atrybucjami) przedstawiają cechy Orła i Lwa, których znaczenie doskonale znamy, lecz o nich nie mówimy” (cyt. za: Lashtal Press, Facebook). Fryderyk Nietzsche nie jest filozofem kojarzonym z okultyzmem, ale trzeba przyznać, że staroegipski symbol graficzny* pasuje do jego światopoglądu opartego na kulcie życia, zdrowia, siły, młodości, radości, wolności, naturalności, spontaniczności, energiczności, drapieżności, a także męskości (patrz: pogarda dla kobiet i zniewieściałych mężczyzn wyrażona w książce “Z genealogii moralności”).

“Ecce Homo. Jak się staje, czym się jest” składa się z przedmowy, pozbawionego tytułu wstępu, czterech rozdziałów oraz utworu poetyckiego zamykającego dzieło. Rozdziały zatytułowane są kolejno: “Dlaczego jestem tak mądry”, “Dlaczego jestem tak światły”, “Dlaczego tak dobre piszę książki” i “Dlaczego jestem przeznaczeniem” (gdybym była złośliwa, powiedziałabym, że przydałyby się jeszcze trzy rozdziały: “Dlaczego jestem tak nadęty”, “Dlaczego jestem tak ekscentryczny” i “Dlaczego mam tak cudowne wąsy”). Wiersz, umieszczony na końcu książki, nosi tytuł “Sława i Wieczność”. “Ecce Homo” nie jest szczegółowym opisem życia Nietzschego, tylko refleksją nad tym, co uformowało go jako człowieka i filozofa. Każdy z rozdziałów stanowi rozprawę mającą udowodnić geniusz myśliciela. Całe dzieło pokazuje, jak autor, przyszły pacjent psychiatryczny, widzi samego siebie.

Dekadent i antydekadent

Z pierwszych stron autobiografii wyłania się obraz Fryderyka Nietzschego jako człowieka narzekającego na brak zrozumienia i odczuwającego osamotnienie związane z nieobecnością pokrewnych dusz (tzn. ludzi dorównujących mu intelektem). Filozof przedstawia się czytelnikom jako satyr i uczeń Dionizosa, a poza tym wyznaje, że nie chce być brany za kogoś, kim nie jest (zwłaszcza za “straszydło” i “potwora”). Stwierdza, że jego filozofia skazuje człowieka na chłód i alienację, ale przynajmniej pozwala odkryć prawdę o ludzkości i świecie. Nietzsche uważa, że napisana przez niego książka o Zaratustrze jest najlepszą i najgłębszą księgą, jaka do tej pory została wydana. Zaratustra (ten książkowy, a nie historyczny) najprawdopodobniej stanowi jego alter ego. Filozof wkłada w usta bohatera słowa, które sam mógłby wypowiedzieć. Na przykład to, że jest odludkiem, któremu nie zależy na czcicielach i wyznawcach.

W rozdziale “Dlaczego jestem tak mądry” Fryderyk Nietzsche kreuje się na kogoś w rodzaju eksperta do spraw egzystencjalnych. Przyznaje, że jest osobą ciężko chorą, a cierpienie i słabość fizyczna znajdują odzwierciedlenie w niektórych jego publikacjach. Choroba, która go dręczy, wiąże się z “bólem mózgu”, krwawymi wymiotami i czasową ślepotą, ale nie ma wpływu na czynności umysłowe. Przeciwnie, sprawia, że filozof może analizować rzeczywistość z dwóch odmiennych perspektyw (chorej i zdrowej, albowiem okresy złego i dobrego samopoczucia występują u niego naprzemiennie). Nietzsche, choćby przez chorobę, jest człowiekiem o wielu obliczach: dekadenckich i antydekadenckich. Co więcej, bardziej niż inni ludzie docenia wartość życia i zdrowia (kategorie te stały się fundamentem jego filozofii). Autor, nie chcąc być zależnym od bliźnich, stara się być silny. Unika też pesymizmu, żeby nie spotęgować swojej choroby.

Fryderyk Nietzsche postrzega siebie jako człowieka samodzielnego i świadomie kształtującego swój światek. Jest przezorny, rozmyślny, dumny, lecz nie pamiętliwy. Nie czuje się typowym Niemcem, tym bardziej, że ma polskie korzenie, a Polacy często biorą go za jednego ze swoich. Niemieckie geny przekazała mu matka: kobieta, o której wzmiankował w swoich dziennikach Johann Wolfgang von Goethe. Matka Nietzschego była zwolenniczką Napoleona, a ojciec – nauczycielem czterech księżniczek. Filozof otrzymał swoje imiona po królu pruskim Fryderyku Wilhelmie Hohenzollernie. Autor autobiografii twierdzi, że ma pozytywne doświadczenia związane z innymi ludźmi, ale uważa, że czasem dobra wola może być bardziej szkodliwa niż zła. Stąd jego pogarda dla pojęcia litości. Nietzsche przekonuje, że chociaż choroba sprzyja resentymentowi, trzeba się go wystrzegać, żeby nie pogorszyć swojej sytuacji.

Filozof stara się walczyć z tym, co uznaje za głupotę. Przypisuje sobie takie cechy, jak wojowniczość, zaczepność czy napastliwość. Wierzy, że otwarty atak to domena silnych, a cicha zemsta – słabych. Jest również honorowy, ma swoje zasady związane z atakowaniem innych (np. atakuje tylko równych sobie, zawsze w konkretnym celu). Nie znosi obłudy, zakłamania, nieszczerości, cwaniactwa, świętoszkowatości: tego wszystkiego, co można nazwać “ukrytym brudem” lub “nieczystymi warunkami”. Autor jest bardzo wyczulony na punkcie takiego zachowania, demaskuje je bardzo szybko. W rozdziale “Dlaczego jestem tak światły” Fryderyk Nietzsche pisze, że nigdy nie był pobożny, religia jawi mu się jako ograniczenie myślenia, niemiecka kuchnia jest dla niego równie marna jak tamtejsza edukacja, a alkohol nie tylko go nie rozwesela, ale wręcz wprawia w stan melancholii.

Myśliciel wyraża swój wstręt za pomocą wielu brutalnych, bezczelnych, obraźliwych i obrazoburczych sformułowań (przykładowo, stwierdza, że “duch niemiecki” pochodzi z “zasmuconych jelit”). Udziela czytelnikom licznych porad dotyczących jedzenia, picia i w ogóle stylu życia. Jego język jest ostry i wypełniony negatywnymi emocjami. Nietzsche dokonuje racjonalizacji: wiele ludzkich problemów usiłuje wyjaśnić w sposób naturalistyczny, fizykalistyczny, wulgarnie materialistyczny. Opisując pewne szczegóły swojej przeszłości, próbuje zaś nakłonić czytelników, żeby wzięli z niego przykład albo żeby zaczęli się uczyć na jego błędach. Filozof na każdym kroku manifestuje swój nieprzyjazny stosunek do Niemców i niemieckości. W drugiej części rozdziału Nietzsche zajmuje się m.in. problematyką artystyczną, zupełnie nie przejmując się tym, że nieco wcześniej rozprawiał o “kiszkach”, “wnętrznościach” i “pośladkach”.

Rozdział trzeci (“Dlaczego tak dobre piszę książki”) jest najdłuższy ze wszystkich i – jak nietrudno się domyślić – stanowi wypowiedź Fryderyka Nietzschego na temat jego własnego dorobku intelektualnego. Autor zapewnia, że nawet fragment jego twórczości, przeczytany ze zrozumieniem, jest dla czytelnika czymś niesamowicie ubogacającym. Uważa swoje książki za wybitne, nawet mimo faktu, że bywają poddawane krytyce. Wierzy, że jeśli ktoś nie zachwyca się jego dziełami, to tylko dlatego, iż nie jest w stanie ich pojąć. Nietzsche cieszy się z tego, że jest popularniejszy za granicą niż w znienawidzonych Niemczech. Pisze o swoich czytelnikach, o swoim stylu literackim, o psychologicznej głębi swojego dorobku. Szczegółowo omawia swoje książki, tłumacząc ich sens i zdradzając kulisy ich powstawania. Wskazuje źródła swoich inspiracji. Pomaga odbiorcom zrozumieć, jak życie wpływa na twórczość, a twórczość na życie.

Rozdział czwarty (“Dlaczego jestem przeznaczeniem”) jest bardzo krótki, ale stanowi apogeum samozachwytu narcystycznego filozofa. Fryderyk Nietzsche spodziewa się, że jego dzieła doprowadzą do całkowitej przebudowy świata (z życiem politycznym na czele). Boi się nawet, że potomni uznają go za świętego. Pewną grozą, ale i fascynacją napawają go jego własne, malowniczo-katastroficzne wizje przyszłości. Pytanie: na ile są one metaforami, a na ile prawdziwymi przeczuciami szalonego myśliciela? Autor wyjawia czytelnikom tajemnicę imienia Zaratustry. Rozprawia również o moralności, immoralizmie, chrześcijaństwie i nadludziach, a ostateczne przesłanie swojego dzieła wyraża poprzez przeciwstawienie pewnej archetypicznej postaci innej archetypicznej postaci. W wierszu “Sława i Wieczność”, zamykającym książkę, Nietzsche opisuje straszliwy gniew Zaratustry. Utwór poetycki przypomina Apokalipsę Świętego Jana.

Moim zdaniem

“Ecce Homo. Jak się staje, czym się jest” to ostatnia książka, jaką Fryderyk Nietzsche zdołał napisać: rok później doświadczył całkowitego pomieszania zmysłów i trafił do szpitala psychiatrycznego (nigdy nie odzyskał zdrowia). Czytając dzieło, trzeba pamiętać, że jego autor, skądinąd bardzo inteligentny, był już (w trakcie pisania) człowiekiem podupadającym psychicznie i umysłowo. “Ecce Homo” jest publikacją niezwykłą: stanowi wybuchową mieszankę realizmu, naturalizmu, autorefleksji, emocji, filozofii, wizyjności, fantazji i obłędu. Każdy rozdział jest inny. W pierwszym Nietzsche jawi się jako człowiek zasługujący na współczucie, ale również na podziw i uznanie. W drugim jest kimś szczerym do bólu, niezadowolonym, nienawistnym, niedelikatnym, niedbającym o Public Relations. W trzecim jest megalomańskim pisarzem, a także światowcem i intelektualistą. W czwartym jawi się jako wieszcz i szaleniec.

Książka jest zróżnicowana również pod względem formy. W dwóch pierwszych rozdziałach filozof pisze swobodnie, prosto, jasno i subiektywnie: jego zapiski przypominają dziennik lub pamiętnik. W trzecim nadal posługuje się stylem pamiętnikarskim, ale łączy swoje wspomnienia z głębokimi przemyśleniami dotyczącymi filozofii, sztuki i szeroko pojętego życia umysłowego. Czwarty rozdział (i wiersz zamykający autobiografię) to już patos, wizjonerskość, abstrakcja, proza poetycka, pisanie natchnione i nawiedzone, modernistyczny irracjonalizm, obłąkańczy neoromantyzm. Czytanie tegoż rozdziału jest dziwnym przeżyciem, bo czytelnik obawia się, że Fryderyk Nietzsche może pisać to wszystko na poważnie (mówiąc językiem Internautów: “not sure if trolling” – “nie jest pewne, czy to trolling”). Przypominam: książka powstała na rok przed zamknięciem filozofa w placówce psychiatrycznej.

Co dolegało Nietzschemu? Mówi się, że słynny myśliciel cierpiał na syfilis (kiłę) – chorobę weneryczną wyniszczającą ciało i prowadzącą do obłędu. W polskojęzycznej Wikipedii znajdujemy jednak takie zdanie: “Eva Cybulska podważyła tę tezę w 1996 na konferencji nietzscheańskiej w Manchesterze, proponując w zamian diagnozę zespołu maniakalno-depresyjnego z waskularną demencją”. Według portalu abcZdrowie, psychoza maniakalno-depresyjna jest również nazywana cyklofrenią lub chorobą afektywną dwubiegunową. Specyfika tej przypadłości polega na tym, że pacjent ma nawracające etapy manii, depresji, stanów mieszanych i pozornej równowagi emocjonalnej. Charakterystyka psychozy maniakalno-depresyjnej wygląda intrygująco w kontekście faktu, że Nietzsche opisywał siebie jako człowieka niejednoznacznego: dekadenta i antydekadenta. Niestety, nigdy się nie dowiemy, jak było naprawdę.

“Ecce Homo. Jak się staje, czym się jest” – polecam tę książkę wszystkim, którzy interesują/zainteresowali się Fryderykiem Nietzschem jako (nad)człowiekiem.

Natalia Julia Nowak,
11-13 lutego 2014 r.

_______________
* Symbol ten zdobi wszystkie książki Fryderyka Nietzschego wydane nakładem Jakuba (Jakóba) Mortkowicza. Pytanie: czy rysownik wiedział, co oznacza motyw, który skopiował? I czy wiedział o tym wydawca serii? Ciekawe, co o wyborze starożytnego znaku powiedziałby sam filozof. Pewnie nie miałby nic przeciwko niemu. “Głoszenie czystości płciowej jest jawnem podżeganiem przeciw naturze” – Fryderyk Nietzsche, “Ecce Homo”. Teoretycy spiskowi mogliby powiedzieć, że Horus jest tożsamy z Lucyferem, domniemanym bogiem wolnomularzy i Iluminatów. Skojarzenie to nie byłoby głupie z kilku powodów. Po pierwsze: Nietzsche był jawnym antychrześcijaninem, odwołującym się niekiedy do symboliki diabła i Antychrysta. Po drugie: istnieje zdjęcie z 1861 roku, na którym siedemnastoletni Fryderyk pokazuje masoński gest “hidden hand” (“ukryta dłoń”). Po trzecie: niektórzy konspiracjoniści wierzą, że Nietzsche był ideologiem Illuminati, New Age i New World Order (proszę to sprawdzić w polsko- i anglojęzycznej części Internetu!). Po czwarte: powszechnie uważa się, że Iluminaci czerpią swoją ikonografię m.in. ze źródeł staroegipskich. Po piąte: skrajni konspiracjoniści (tacy jak David Icke) zaliczają węże do symboli reptiliańskich.