Amaranty – Polskie Barwy Narodowe

nowy-stary post skopiowany z S24 ku chwale Nowego Ekranu

niniejszy zbiór opisów historycznych dedykuję Intuicji oraz sympatykom OB-CIACHu 😉

Tezy przeciw amarantom, jako Barwie Narodowej

Jarosław Pych, kustosz zbiorów sztandarów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie utrzymuje:

"Początkowo był to karmazyn. W XIX wieku rozpowszechnił się amarant. Według jednej z hipotez, do barwienia tkanin, z których uszyte miały być mundury armii Księstwa Warszawskiego sprowadzono barwnik z Francji. W połączeniu z podobno żelazistą wodą z Wisły otrzymano amarant. Nie było już czasu ani możliwości na poprawki i mundury zostały uszyte z amarantowej tkaniny"

karmazyn Towarzyszy Kwalerii Narodowej wg. muzeumwp.pl
uwaga – na zdjęciu z natury poniżej – odcień wyłogów, kołnierza i czapki jest inny

Cytat z Kobylińskiego:

…

Opowiadają badacze(…), że chciano mieć albo czerwień cynobrową, jak tło naszego narodowego godła, albo karmazynową, która z granatem polowego munduru przypominałaby barwy „górnych chorągwi Rzeczpospolitej”. Jednakże importowany barwnik dał z żelazistą wodą warszawską niespodziewany odcień, onże amarant, a już brakło czasu i sukna na nową serię krawiecką. Ruszyło tedy bractwo, chcąc nie chcąc, w różowawych amarantach i dopiero somosierrska chwała uczyniła z tego koloru znak najwaleczniejszych, wchodząc do pieśni(…)i do tradycji naszej jazdy.

…

barwa karmazynowa w 1 Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej 1807-14
wg. portalu napoleon.org.pl

ale niektórzy, jak np. ekspert z Muzeum Wojska Polskiego – Andrzej Ziółkowski twierdzą w książkach o kawalerii polskiej z czasów napoleońskich, że rzeczywistość wcale nie wyglądała tak jakby chciał Kobyliński. Cytują naszego sławnego generała Dąbrowskiego, który zapewniał, że krój mundurów, barwy dodatków, czapek i kokard były bardzo szczegółowo opracowane w zamówieniach kontyngentu i jakiekolwiek rozbieżności wzorców z gotowym produktem nadesłanym przez wykonawców, kończyły się wielkimi awanturami oraz odsyłaniem sortów z powrotem do fabryk.

Czy zatem amarant na pewno był jedynie błędem w sztuce farbiarskiej? 

Tezy za amarantem jako Barwie Narodowej

Amarant współcześnie:

„ROZPORZĄDZENIE MINISTRA OBRONY NARODOWEJ z dnia 4 maja 2009 r. w sprawie określenia innych znaków używanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej” wymienia amarant jako główną składową proporców dywizji dziedziczących tradycje kawalerii:
  § 24. 1. Proporcem rozpoznawczym dowódcy dywizji (równorzędny) jest prostokątny płat tkaniny gładki albo składający się z dwóch, trzech lub czterech pasów. Część przylegająca do liku przydrzewcowego ma postać trójkąta złożonego z trzech części trójkątnych barwy amarantowej, chabrowej i białej. Pośrodku długości płata, mierzonej od liku przydrzewcowego do tylnej krawędzi proporca, może być umieszczona oznaka rozpoznawcza dywizji (równorzędny).
…
§ 25. 1. Proporcem rozpoznawczym dowódcy dywizji dziedziczącej tradycje związku taktycznego kawalerii jest prostokątny płat tkaniny z umieszczonym na środku trójkątem, zakończony dwoma trójkątnymi językami na wolnym liku. Część przylegająca do liku przydrzewcowego ma postać kwadratu składającego się z czterech kwadratowych części w barwach amarantowej, białej, żółtej i chabrowej. Pośrodku kwadratu, na przecięciu linii łączących poszczególne części, może być umieszczona oznaka rozpoznawcza dywizji.

  
fot. G. Jakubowski / PAP

a jak było dawniej? otóż amarant pojawiał się w regulaminach i na najważniejszych elementach reprezentacyjnych Wojska Polskiego – sztandarach pułkowych: 

• Pierwszym mundurem generalicji polskiej był mundur saski – biały. Dla odróżnienia otrzymał zamiast pąsowych wyłogów – amarantowe, a zamiast haftów i epoletów złotych – srebrne. I tak już zostało. Kolor munduru w 1788 zmieniono na granatowy, ale amarant i srebro zostało. Poprzez Powstanie Kościuszki, Legiony, Księstwo Warszawskie czy Królestwo Kongresowe, hafty srebrne i kolor odznak amarantowy zostaną, amarant trochę ściemnieje, stanie się karmazynem, ale trwać będzie
  

obecna rekonstrukcja husarii, fot. slawek125 z portalu dobroni.pl

• Kawaleria Narodowa–powstała w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy jak husaria i pancerni– elita armii, kwiat narodu, o organizacji czysto szlacheckiej, zarezerwowała sobie  amarant i karmazyn i nie tylko żaden z innych rodzajów broni ale nawet jazda o równie szlacheckiej organizacji jak pułki Przedniej Straży czy ułanów, marzyć nawet nie mogły by na swych oznakach zobaczyć te szlachetne barwy.

Towarzysz Kawalerii Narodowej z XVIIIw wg rekonstrukcji na portalu arsenal.org.pl
w środku zabytkowy mundur w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
uwaga – podobno to karmazyn, ale IMHO karmazynowy jest mundur piechoty obok

• Reforma Sejmu Wielkiego zniosła dragonów, ale utrzymała podział kolorów znaków: Kawaleria Narodowa – amarant. Kokardy rozdawane w Warszawie w czasie sejmu w 1812 roku były amarantowo-błękitne.

• Wyjątki z przepisu mundurowego z 11 marca 1791 roku dot. Towarzysza 56 szwadronu Brygady Narodowej:
  Mundur był taki: kurtka granatowa,kołnierz, wyłogi, mankiety i wykładane poły amarantowe, wcięta i do stanu zrobiona. fałdy jej tak długie, iż tylko dotykały się siedzenia, a poły zakrywały uda. Wyłogi szerokie od kołnierza ku połom zaokrąglone, gdy się rozepną, a gdy jak się należało do powinności zapną na haftki, od kołnierza do pasa, wtenczas formują dwa wyłogi proste, u których po 6 guzików białych numerowanych podług każdego szwadronu, a mego był numer 56.Czapka towarzysza i namiestnika amarantowa, z obłożeniem manszestrowym czarnym z daszkiem, mocno pikowana, na 10 cali wysoka. Przy której z lewej strony krzyż srebrny kawalerski, a za tem kita włosiana strzyżona, także 10 cali miała. Kordon karmazynowy z srebrem przerabiany, z dwoma kutasami srebrnymi. Ten spleciony i w koło czapki w festony zawieszony.
  

pułkownik w stroju paradnym, lekkokonny pułk polski Gwardii Napoleona I.
mal. Andrzej Jeziorkowski, wyd. Krajowa Agencjia Wydawnicza.

• Znana jest sprawa zatargu Księcia Poniatowskiego z Napoleonem. Otóż Cesarz zażądał, by wojska polskie nosiły trójkolorową kokardę francuską. Poniatowski jako Wódz Naczelny oparł się temu, chcąc prowadzić wojsko pod znakami narodowymi amarantowo-białymi, nawiązując do tradycji ostatniej armii niepodległej Rzeczypospolitej – armii Powstania Kościuszki, kiedy to kolory te przyjęło za narodowe.[John R. Elting: "był to kolor buraczkowy (ang. beet root), który Francuzi nazywali amaranth"]

Régiment de lanciers de Berg(1809-1813)
Napoleonunikałokreślania narodowościw nazwie polskich pułków🙁

• Projektując mundury szwoleżerów Gwardii Cesarza Napoleona I wzorowano się na kawalerii narodowej sprzed 1794 r. Granatowa kurtka miała amarantowy kołnierz, mankiety i wyłogi. Obcisłe granatowe spodnie (rajtuzy) były podszyte skórą i ozdobione amarantowym, pojedynczym lampasem. Kołnierz i wyłogi munduru paradnego zdobił dodatkowo srebrny wężyk, a rajtuzy dwa amarantowe lampasy (mundury paradne oficerskie były biało-amarantowe).
  Lance o długości 2,08 m z biało-amarantowymi proporczykami otrzymali dopiero na przełomie 1809 i 1810 r, po bitwie pod Wagram, gdzie odebrali lance austriackim ułanom i dalej szarżowali z nimi. Wtedy też zmieniono nazwę oddziału na lansjerów (fr. 1er Régiment de Lanciers de la Garde Impériale).

"Bitwa po Samosierrą", Horace Vernet (1808 )

• tak opisuje sztandary okresu zaborów wikipedia:
  W okresie Księstwa Warszawskiego Komisja Rządząca 16 marca 1807 uchwaliła wprowadzenie na wzór napoleoński orłów pułkowych. 3 maja 1807 w rocznicę uchwalenia konstytucji odbyła się uroczystość poświęcenia orłów i wręczenia ich wojsku. Jako pierwsze otrzymały je 1, 2 i 4 pułk z 1 Legii. Orły były darami społeczeństwa i miały na ogół jednolity wygląd. Na niewielkim amarantowym płacie  o wymiarach ok. 50 x 50 cm koloru widniał orzeł biały w koronie z insygniami królewskimi w szponach. Obok znajdował się napis z nazwą i numerem pułku. Drzewce orła pułkowego wieńczył srebrny orzeł o wysokości ok. 20 cm i o rozpiętości skrzydeł do 30 cm Poniżej tabliczka z napisem: WOYSKO POLSKIE.

• Z archiwum korporacji akademickich początku XXw:
  „Sarmatia” powstała w 1908 r. w Petersburgu z połączenia tajnych polskich związków „Lechitia” i „Klubu Nietoperza”
  …
  Barwami korporacji były kolory narodowe – amarant i czerwień oraz symbolizująca nadzieję na odzyskanie niepodległości – zieleń.

czako Polskiej Gwardii Narodowej we Lwowie 1848r

• Kawaleria Legionów używała wysokich usztywnionych rogatywek, przypominających czaka z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego z XIX wieku. Czako z Arsenalu jest usztywnione, ma daszek i pasek ze skóry brązowego koloru. Część górna otoku czapki ozdobiono amarantową wypustką. W lewej części wierzchu widoczne miejsce na kokardę sukienną i pióropusz, których brakuje. W środku czapki umieszczono dużą kokardę metalową – znak Orła Białego stojącego na tarczy amazonek (pelcie), dół którego ozdobiono liśćmi laurowymi i dębowymi. Na pelcie umieszczono napis 'I 1914′.

  Kurtka ułana dopasowana jest do figury żołnierza, ma cztery skośne kieszeni wewnętrzne. Kurtkę tego typu oparto na wzorze austro-węgierskiej kurtki. 'Ułanka” miała jednak stojąco – wykładany kołnierz zamiast stojącego austro-węgierskiego. Na kołnierzu z amarantową wypustką przyszyto amarantowe patki w kształcie używanym w II Brygadzie Legionów. Kołnierz zapięty jest na haftki, kurtka zapinana jest na 10 guzików pomalowanych na szaro. Na lewym ramieniu umieszczono jeden naramiennik ze sznura. Mankiety kurtki wykonane w kształcie kawaleryjskim – kątem do góry.

Heeresgeschichtliches Museum w Wiedniu
mundur szeregowego 2-go Pułku Ułanów Legionów Polskich

• Kawaleria Legionów Polskichod kwietnia 1917 roku przepis – "Umundurowanie polowe wojsk polskich" przewidywał  biało-amarantowe proporce na lancach (60 cm X 34 cm) z wycięciem do 40 cm. Przed "Kryzysem przysięgowym" takie proporce założono na niemieckie lance.
   – Lance pennons of the Polish Army (1920-39) – jak widać przeważają amaranty 🙂
  

•  
  "Pościg ułanów krechowieckich za bolszewikami", Jerzy Kossak

i na koniec amarant jako natchnienie w liryce:

• Witold Leszczyński "Polski sztandar"
  Ojczyzno nasza święta
  chrześcijańska przednia straż.
  Niech każdy z nas pamięta,
  że polski sztandar nasz.

  Amarantowo-biały, Lechitów
  wolny znak, ja wolny znak.
  Królewskich wieńców chwały,
  wolności biały ptak.

• Cyprian Kamil Norwid „NA ZAPYTANIE: CZEMU W KONFEDERATCE? ODPOWIEDŹ”
  …
  Amarantową włożyłem na skronie
  Konfederatkę,
  Bo jest to czapka, którą Piast w koronie
  Miał za podkładkę.
  …

• Jan Lechoń, (fragment "Piłsudski")
  …
  Aż nagle na katedrze zagrali trębacze!!
  Mariackim zrazu cicho śpiewają kurantem,
  A później, później bielą, później amarantem,
  Później dzielą się bielą i krwią, i szaleństwem,
  Wyrzucają z trąb radość i miłość z przekleństwem,
  I dławią się wzruszeniem, i płakać nie mogą,
  I nie chrypią, lecz sypią w tłum radosną trwogą
  A ranek, mroźny ranek sypie w oczy świtem.
  A konie? Konie walą o ziemię kopytem
  Konnica ma rabaty pełne galanterii
  Lansjery-bohatery! Czołem kawalerii!
  …

Bibliografia

* Antoni Paweł Sułkowski, "Listy do żony z wojen napoleońskich", Warszawa 1987, ISBN: 83-07-01223-6
* Dezydery Chłapowski, Memoirs of a Polish Lancer, Chicago 1992, ISBN 0-9626655-3-3
* Marian Brandys, Koniec świata szwoleżerów, t. 1, Warszawa 1972, ISBN 978-83-612-9715-4
* Marian Brandys, Kozietulski i inni, Warszawa 1982, ISBN 83-207-0463-4
* John R. Elting, Napoleonic Uniforms, t. 2, New York 1993, ISBN 0-02-897115-9
* Eligiusz Kozłowski & Mieczysław Wrzosek, Historia oręża polskiego 1795-1939, Warszawa 1984, ISBN 83-214-0339-5
* Marian Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815, Poznań 1912
* Jan Pachoński, Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818, Warszawa 1981, ISBN 83-11-07252-3
* Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego na rok 1825, Warszawa 1825
* Tradycja munduru Wojska Polskiego na przestrzeni lat 1717-1831, esej Leona Banaszewskiego
* Bronisław Gembarzewski.: "Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych", Biblioteka Muzeum Wojska, Warszawa 1925
* Kobyliński Szymon: "Gawędy o broni i mundurze", Warszawa 1984