Huna w Starym Testamencie o.18 Religia monoteistyczna i Biblia cz.1

Aton początkowo, w III tysiącleciu pne był jednym z wielu bogów wyznawanych w Egipcie. Aton był bogiem promieniowania żaru Tarczy Słonecznej – uważany wówczas za emanację boga Ra.

Huna w Starym Testamencie, Materiały Zebrane, Religia monoteistyczna i Biblia cz.1

Religia monoteistyczna i Biblia

Egipskie korzenie monoteizmu

Aton początkowo, w III tysiącleciu pne był jednym z wielu bogów wyznawanych w Egipcie. Aton był bogiem promieniowania żaru Tarczy Słonecznej – uważany wówczas za emanację boga Ra. W literaturze staroegipskiej w Opowieści Sinuheta jest mowa o królu Amenemhacie I, który po śmierci został zabrany do nieba i połączył się z Atonem. Za czasów królowej Hatszepsut Aton określany był już jako Stwórca, który stworzył wszelką istotę, który ukształtował ziemię i który dopełnił jej stworzenia.

Miejscem kultu boga Słońca było Heliopolis – miasto słońca – prastare miasto w starożytnym Egipcie, ważny ośrodek religijny, centrum kultu Ra, Atum-Ra i Atona-Ra, oraz miejsce ukształtowania się tzw. kosmogonii heliopolitańskiej, będącej podstawą wiary starożytnych Egipcjan. Miasto określano także „Kołyską Bogów”, gdyż to tutaj, zgodnie z wierzeniami, na początku świata istniał nieruchomy ocean – Nun, z którego wyłonił się bóg – stworzyciel Atum-Ra.

Według Biblii miejsce z którego wyszli biblijni Hebrajczycy w czasie wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej pod wodzą Mojżesza – znajdowało się, w okolicach północnych przedmieść Heliopolis. Również w Heliopolis gdzie istniała świątynia i kult boga Atona-Ra, znajdowało się drzewo, do którego św. Józef zaprowadził Maryię, po ucieczce do Egiptu przed Herodem – stąd nazwa „Drzewo Dziewicy”.

Kult Atona zyskał na znaczeniu w XIV w. pne za czasów faraona Amenhotepa III oraz jego syna Amenhotepa IV/Echnatona, który dokonał radykalnej reformy religijnej, prawdopodobnie pozyskując poparcie heliopolitańskich kapłanów boga Ra.

Amenhotep IV był władcą starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, syn Amenhotepa III i królowej Teje. Źródła podają rozbieżne daty okresu rządów tak ojca jak i syna.  Po rządach Amenhotepa IV/Echnatona na krótko władzę objął Semenchkare (1335–1332), a po nim Tutanchamon (1332–1323). Dlatego  panowanie Amenhotepa III przyjmuje się na okres (1390–1353), a Amenhotepa IV/Echnatona na okres (1353–1336) pne, który sprawował władzę przez 17 lat.

Amenhotep IV wprowadził religię henoteistyczną – kult Atona jako jedynego głównego boga, zamiast religii politeistycznej ale z głównym bogiem Amonem. Sam faraon przyjął na cześć Atona imię Echnaton zamiast dotychczasowego Amenhotep IV. Kazał likwidować wszelkie ślady kultu Amona. Specjalne grupy kamieniarzy skuwały imię tego boga nawet z obelisków. Aton według króla był bogiem miłości, który troszczy się o wszystkie narody. Król przedstawiał siebie jako człowieka a nie boga i zwracał uwagę na wartości rodzinne i społeczne. Echnaton jak żaden inny faraon uwieczniany był w towarzystwie całej rodziny, co wcześniej, jak i później uważane było za niegodne osoby boskiej. Relief z pałacu faraona  przedstawia  Echnaton z żoną Nefertiti i dziećmi pod słonecznym dyskiem. Istnieją opinie, iż reforma Echnatona była szkodliwa dla Egiptu, m.in. dlatego, iż Aton według króla był bogiem miłości, który troszczył się o wszystkie narody, co miało zapewne wpływ na pacyfistyczną politykę władcy.

Ten wzmożony kult boga Atona uznawany jest za spokrewniony z hebrajskim kultem boga Jahwe. Kult henoteistyczny z jednym głównym bogiem Atonem ewaluował do hebrajskiego niezależnego kultu monoteistycznego z jedynym bogiem Jahwe. Ważną wspólną cechą obu religii był także zakaz przedstawiania osoby boskiej.

Poza podobieństwami w samych systemach wierzeń istnieją także inne powody, dla których oba kulty uznaje się za pokrewne. Niektóre datowania czasu życia Mojżesza pokrywają się z czasami panowania tego faraona, prześladowanego pośmiertnie za wprowadzenie monoteizmu. Część badaczy uważa, że migracja Hebrajczyków z Egiptu i inwazja ludów Hebrajskich (Habiru/Hapiru) na Kanaan miała miejsce, za panowania Amenhotepa III. Inwazję plemion Hebrajskich na miasta kananejskie za Echnatona potwierdza korespondencja amarneńska oraz odkrycia archeologiczne na terenach Palestyny. Po śmierci Echnatona zlikwidowano kult Atona, przywrócono kult Amona i innych bogów. Natomiast kult Atona w zmienionej formie przetrwał u Hebrajczyków, jako kult Jahwe Atona. Jahwe Aton nie był określany jako Słońce, ale był postrzegany jako Światło i Światłość, czyli poprzez atrybuty Słońca.

Echnaton to najbardziej niezwykły z faraonów, pierwsza wybitna indywidualność w dziejach, prorok, kapłan i założyciel pierwszej religii monoteistycznej. Marzyciel i idealista, ale także silny monarcha. Uznawany jest za pierwszy przykład naukowca, twórczego umysłu, u władzy.  Kult głoszony przez  niego spełnia odpowiednie koncepcje naukowe o znaczeniu słońca i energii słonecznej dla życia na ziemi. Dokonuje śmiałej rewolucji religijnej. Odwrócił się od dawnych bóstw. Rozkazał oddawać cześć Atonowi, Panu Tarczy Słonecznej, jedynemu bogu, w miejsce wyznawanego dotychczas Amona. Solarna reforma religijna była tylko krótkim epizodem w dziejach Egiptu. Ale rewolucyjne idee króla przetrwały stulecia.

Echnaton to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii ludzkości. To za jego czasów po raz pierwszy w dziejach ludzkości rozkwitła sztuka realistyczna (sztuka tzw. okresu Amarny). Jest on pierwszym faraonem, którego przedstawiano wraz z rodziną, pierwszym humanistą, którego myśli i wiersze poznaliśmy, mężem którego znana z kobiecego piękna żona Nefretete miała ten sam status faraona co on sam.

To także faraon, który dokonał największej rewolucji religijnej wszechczasów – zamienił politeizm w monoteizm, w którym dawni Bogowie stali się tylko awatrami tego jedynego- Atona, boga żaru Tarczy Słonecznej. Echnaton był prekursorem naszego monoteizmu, miał nawet większy wpływ niż może się wydawać.

Wielu badaczy nie ma wątpliwości, że Mojżesz był albo kapłanem monoteistycznego kultu stworzonego przez Echnatona, albo wręcz sam był Echnatonem. O tym że Mojżesz miałby być faraonem egipskim, miały świadczyć jego insygnium – laska w kształcie żmiji, zarezerwowana tylko dla faraona. Tą opinię spopularyzował m.in. Zygmunt Freud w swym znanym dziele o Mojżeszu.

Obecnie wielu naukowców jest pewnych, że monoteizm starożytnych Izraelitów ma egipskie korzenie. Postać Mojżesza prawdopodobnie wywodzi się z ludowych egipskich opowieści o zbuntowanym faraonie. Amenhotep IV, monarcha z XVIII dynastii, wstąpił na tron około 1353 r. pne i rządził 17 lat. Już ojciec faraona, Amenhotep III, z niechęcią patrzył na potęgę kapłanów Amona z Teb, którzy zgromadzili ogromne majątki. Nowy władca postanowił w radykalny sposób rozwiązać ten problem.

W drugim roku panowania dokonał rewolucyjnego przewrotu. Wspomagany przez małżonkę, Nefertiti, wprowadził kult nowego, jedynego boga, Atona, Pana Tarczy Slonecznej. Usunął dawnych bogów, często ukazywanych w postaci ludzi i zwierząt, próbował wykorzenić odwieczne legendy i mity. Uznał prastare bóstwa za niebezpieczne przeżytki. Inskrypcja, zawierająca deklarację monarchy, głosi: „Król mówi – ich świątynie popadły w ruinę, skończyli się jeden po drugim”.

Niektórzy historycy zastanawiali się, czy tej rewolucji nie wywołały przyczyny ekonomiczne – być może król postanowił odebrać kapłanom Amona ich rozległe majątki ziemskie i inne dobra, które zgromadzili przez stulecia. Wydaje się jednak, że monarcha działał powodowany mistycyzmem. W kulcie świetlistego boga właściwie nie istniały zaświaty. Współczesny niemiecki egiptolog Jan Assmann, autor głośnej książki „Mojżesz Egipcjanin. Odczytanie śladu pamięci”, uważa, że wraz z Echnatonem „do dziejów wdarło się nieprawdopodobne”.

W minionych wiekach wykonywano posągi i inne wizerunki niezliczonych antropomorficznych bogów Egiptu. Ale Aton mógł być przedstawiany tylko symbolicznie, jako słoneczna tarcza wysyłająca życiodajne promienie światła zakończone małymi dłońmi. Znamienne, że także Izraelitom nie wolno było sporządzać wizerunków swego zazdrosnego Boga Jahwe. Do dziś religia zabrania muzułmanom, najbardziej konsekwentnym monoteistom, nie tylko wykonywania podobizn Allaha, ale także wszelkich istot żywych.

Faraon przybrał odpowiednie do swej wiary imię – Echnaton (Miły Atonowi, Promień Atona, Blask Atona). W szóstym roku panowania rozkazał wznieść nową stolicę, w pustynnej dolinie w środkowym Egipcie w połowie drogi między Heliopolis a Tebami, miasto – Achetaton, zwane Horyzontem Atona, Błyskawicznie wzniesiono miasto w którym szybko zamieszkało 50 tys. ludzi. Achetaton to obecna Amarna, dlatego monoteistyczna rewolucja religia, dynastia oraz zdumiewająco oryginalna sztuka tego okresu zwane są amarneńską.

Król początkowo tolerował dawnych bogów, potem jednak wysłał zastępy kamieniarzy, aby nawet w najdalszych krainach państwa usuwali z inskrypcji i reliefów imiona dawnych bóstw, a nawet samo słowo – „bogowie” (neczer). W Karnaku, wcześniej ośrodku kultu Amona znienawidzonego przez króla, kamieniarze wspięli się na obelisk królowej Hatszepsut i „wymłotkowali” imię Amona na samym wierzchołku. Kamieniarzy wspierały zastępy wojska i zarządcy okręgów.

Faraon złamał potęgę kapłanów Amona z Teb, w tamtym czasie, czyli w XIV wieku pne, najwyższego bóstwa kraju nad Nilem. Wprowadził kult Atona, boga słonecznego dysku. Aton (co znaczy tarcza) nie miał płci ani boskiej towarzyszki. Był bezosobowym, niepojętym i absolutnym bytem, wymykającym się wszelkim formom poznania, bóstwem uniwersalistycznym, kochającym wszelkie stworzenia i ludy.

To samo teologowie mogą powiedzieć o Bogu chrześcijan, muzułmanów i żydów. Aton, objawiający się wyłącznie jako czyste światło, przedstawiany był jako abstrakcyjny symbol – słoneczny dysk, od którego rozchodzą się promienie, niekiedy zakończone ludzkimi dłońmi, za pomocą których bóg łączył się z ziemią. Historycy i religioznawcy uważają, że atonizm stał się źródłem jahwizmu, z którego potem wykształcił się judaizm, będący fundamentem chrześcijaństwa i islamu.

Przywoływane są podobieństwa obydw kultów: wiara w jednego jedynego Boga (Hymn do Atona – Księga Powtórzonego Prawa 6:4); podobne imię Boga – egipskie Aton, Aten przypomina hebrajskie Adon, Adonai – Wielki Pan; Bóg, który wszystko utrzymuje przy życiu; Bóg, który troszczy się o wszystkich ludzi i całe swoje stworzenie; Wielki Hymn do Atona przypomina biblijny Psalm 104.

Echnatonowi przypisuje się autorstwo słynnego Wielkiego Hymnu do Atona: „Ukazujesz się piękny na widnokręgu wschodnim, urodą swoją napełniasz świat cały. Tyś jest piękny, i wielki, i lśniący, wznosisz się ponad całym światem, a promienie twoje obejmują wszystkie krainy, wszystko, coś stworzył”.

Naukowcy zwrócili uwagę, iż Wielki Hymn w zdumiewający sposób przypomina biblijny Psalm 104, powstały przypuszczalnie jakieś 500 lat później. Brytyjski egiptolog Arthur Weigall (1880-1934) napisał: „Wobec tak wyraźnego podobieństwa nie ulega wątpliwości, że istnieje bezpośredni związek między oboma utworami. Biorąc pod uwagę szczególne zdolności i oryginalność Echnatona, wydaje się wielce prawdopodobne, że to on jest pierwszym autorem tego klejnotu psałterza”. Faraon, twórca religii monoteistycznej panował 17 lat. Kiedy umarł, jego dzieło zostało zniweczone. Faraon został pochowany w Achetaton po nim rządy objął na krótko Semenchkare (1335–1332), a po nim Tutanchamon (1332–1323) – syn i zięć Echnatona,

Pod naciskiem kapłanów Amona młody król Tutanchamon powrócił do kultu dawnych bogów. Kolejni władcy czynili wszystko, aby wymazać „bezbożną” dynastię amarneńską z ludzkiej pamięci. Dopiero w XIX w. archeolodzy wydobyli postać faraona reformatora, z mroków zapomnienia.

Uczeni uznali Atona za poprzednika judaistycznego, chrześcijańskiego i muzułmańskiego Boga, faraona zaś – za pierwszego w dziejach ludzkości twórcę doktryny religijnej i genialnego idealistę. Artur Weigall stwierdził: „Echnaton wierzył, że jego Bóg był ojcem całej ludzkości, chroniącym tak samo Syryjczyków i Nubijczyków, jak Egipcjan. Jest to Bóg w znaczeniu chrześcijańskim, duch wysyłający misjonarzy na najdalsze krańce ziemi”.

Pisarz Filip Vandenberg napisał: Aton, który sprawia, że wykluwa się ze skorupki pisklę i że kwitną wszystkie drzewa i rośliny, w żadnym wypadku nie jest tarczą słoneczną w sensie czysto materialnym, lecz istotnią „siłą, która się za nią kryje”. Godna uwagi wydaje się również miłość i dobroć, z jaką Aton – bez względu na rasę – odnosi się nawet do Syryjczyków i Nubijczyków. Wielki hymn do Atona jasno stwierdza, że Echnaton uznawał Atona za jedynego Boga, który sam wszystko stworzył, troszczy się o mieszkańców ziemi i sprawuje pełną kontrolę nad wszystkim co ma tu miejsce.

Reforma Echnatona, z pewnością dla większości Egipcjan niezrozumiała i obca, nie przetrwała. Opiekunowie jego małoletniego syna Tutanchatona, dokonali stopniowej restauracji Amona i innych dawnych bogów. Tutanchaton zmienił imię na Tutanchamon. Dwór opuścił Amarnę, porzucone słoneczne miasto szybko stało się ruiną. Następca Tutanchamona, naczelny wódz armii Horemheb (1319–1292), który około 1319 r. pne zasiadł na tronie Egiptu, radykalnie przywrócił dawne porządki. Amarneńskich faraonów skazał na zapomnienie. Tym razem to ich imiona kamieniarze usuwali z kolumn, płaskorzeźb, grobowców i murów. W oficjalnych listach królów Horemheb występuje od razu po Amenhotepie III. Propaganda dworska piętnowała Echnatona jako burzyciela boskiego ładu (maat), nieprzyjaciela bogów i ludzi, potwora, którego imienia nie wolno wspominać. Dzięki badaniom genetycznym zidentyfikowano w 2011 r. mumię króla reformatora, znalezioną w 1907 r. w małym, anonimowym grobowcu w Dolinie Królów.

Gdy w XIX w. naukowcy odkryli religijny przełom, którego dokonał władca z Amarny, od razu zaczęli się zastanawiać, czy atonizm nie zainspirował starożytnych Hebrajczyków do uczynienia Jahwe, bóstwa pogody i płodności z Kanaanu, swym jedynym bogiem. Szukano również związków między faraonem Echnatonem a Mojżeszem, prawodawcą, wodzem, największym prorokiem Starego Testamentu, który według świadectwa ksiąg biblijnych wyprowadził Izraelitów z niewoli egipskiej i na górze Synaj miał otrzymać od swego boga Jahwe tablice z Dekalogiem. Powiązania między monoteistycznym kultem solarnym znad Nilu a jahwizmem bez wątpienia istniały.

Już znany amerykański egiptolog James Henry Breasted (1865-1935) przypuszczał w 1894 r., że Hebrajczycy w jakiś sposób przejęli część dziedzictwa rewolucji amarneńskiej. W okresie Nowego Państwa faraonowie sprawowali władzę w Palestynie. Obecnie niektórzy historycy zakładają, że idee Echnatona zanieśli do Kanaanu, krainy, w której później wykształcił się lud Izraela, żołnierze z licznych egipskich załóg wojskowych oraz dwory miejscowych dynastów, sprzymierzeńców króla Egiptu.

Zygmunt Freud twórca psychoanalizy, pod koniec życia zajął się problemem biblijnego exodusu. Wydał w marcu 1939 r. jako ostatnią w swoim życiu książkę „Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna”. Doszedł w niej do wniosku, że prawodawca Izraelitów był Egipcjaninem. Twórca psychoanalizy słusznie zwrócił uwagę, że imię Mojżesz nie jest pochodzenia hebrajskiego, lecz wywodzi się od staroegipskiego słowa mos, co znaczy dziecko lub syn. Na przykład Ra-messes, czyli Ramzes, jest synem boga Re. Freud doszedł do wniosku, że  wysoki urzędnik Echnatona imieniem Totmes, gorliwy wyznawca Słonecznego Dysku, być może kapłan z Heliopolis – ośrodka kultu solarnego, po śmierci władcy nie porzucił swej religii. Zebrał plemię Hebrajczyków, mieszkające wówczas w Goszen we wschodniej Delcie Nilu, i jako Mojżesz stanął na jego czele. Wyprowadził zwolenników na półwysep Synaj i przekazał swemu ludowi zasady kultu Atona. Hebrajczycy nie rozumieli surowej religii swego przywódcy, więc go zgładzili. Po śmierci wszakże uznali za swego proroka i wodza, przy okazji poddając tę postać całkowitej „hebraizacji”.

Egiptolog Stephen Mehler uważa, że Mojżesz był kapłanem Echnatona, a to co się stało podczas wyjścia Hebrajczyków to efekt zmian religijnych w starożytnym Egipcie. Hebrajczycy musieli uciec z Egiptu, by uniknąć prześladowań ze strony wyznawców starej religii boga Amona. Jak sam stwierdził poglądy jego ugruntowały się po przeczytaniu książki Zygmunta Freuda. Wnioski Freuda wywracają powszechne poglądy i ogólnie przyjętą percepcję postaci Mojżesza, źródeł monoteizmu, faktu i motywu Exodusu, tragicznych wydarzeń w trakcie krętej wędrówki do Kanaanu oraz bogów wcześniej Hebrajczyków a później Żydów. I to wszystko w oparciu o Biblię. Przedstawiona wersja wydarzeń jest bardzo solidnie umotywowana i uargumentowana faktami biblijnymi. Poparta jest niepodważalną logiką wywodu. Zdaniem Mehlera szybka śmierć Freuda tuż po napisaniu tego dzieła jest wysoce zastanawiająca.

Freud w wielkim stylu myślowym i pisarskim dochodzi do następujących rezultatów:

Więcej wskazuje na to, że Mojżesz był Egipcjaninem z samych szczytów społecznych niż na to że był Hebrajczykiem; Początkową religią Hebrajczyków uchodzących z Egiptu był czysty, etyczny i pacyfistyczny monoteizm narzucony i wpojony im przez Mojżesza (bóg o imieniu Aton – Adonai);  Istnieją w Biblii tropy i ślady połączenia się w czasie wędrówki Hebrajczyków z Egiptu z inną, dużo bardziej wojowniczą rzeszą Hebrajczyków; Ten drugi, brutalniejszy odłam narzucił całej grupie swojego, plemiennego lub lokalnego, wojowniczego boga o imieniu Jahwe (niekoniecznie jeszcze u nich jedynego, monoteistycznego); Bóg Jahwe wygrał walkę o lud z bogiem Atonem/Adonai a sam Mojżesz został odsunięty a nawet zgładzony. Wtedy Grupie poczęła przewodzić zupełnie inna osoba. Olbrzymie napięcia wewnątrzgrupowe i nierzadko brutalne tarcia społeczne kończą się doniosłym kompromisem religijnym: a) brutalny Jahwe nabiera dodatkowo przymiotów sprawiedliwego boga Atona (Adonai), a bóg Adonai otrzymuje imię swojego wcześniejszego rywala; b) domniemanego nowego Mojżesza wyposaża się dodatkowo w cechy, czyny i osiągnięcia późniejszego przywódcy, scala się ich w jedną postać pod imieniem Mojżesz. Kompromis ten nie jest zapewne jednorazową umową ale długim procesem intelektualnym i społecznym u trzech kolejnych pokoleń wędrówki; Tak scementowana grupa dokonuje wtargnięcia do Kanaanu; Raz jeszcze boga Jahwe ubogaca się o dodatkowe cechy innego boga – boga rodu Abrahama Kananejskiego, co umożliwia pretensje w stosunku do kraju Kanaan;  W czasach następujących później immanentne cechy boga Atona (Adonai) zwyciężają w umysłach Hebrajczyków, sprawiedliwy Adonai zwycięża ale trwa już pod imieniem „Jahwe”. W dalszym części Freud wspaniale argumentuje „scalenie” dwu bogów i zwycięstwo jednego z nich w świadomości Hebrajczyków a później Żydów z pozycji psychoanalizy. Ponadto wyjaśnia, umocowuje i uzasadnia szczególną mentalność narodu żydowskiego. Przed końcem Autor rozważa „monoteizm” chrześcijański osadzając go na tle czystego monoteizmu judaistycznego, a na koniec rozpatruje monoteizm jako taki w stosunku do psychologii człowieka z punktu widzenia psychoanalizy (znane tezy Freuda). Jest to ostatnie dzieło Freuda.

Egiptolog Ahmed Osman wysunął w 2002 r jeszcze radykalniejszą hipotezę. W  książce „Mojżesz i Echnaton. Nieznana historia Egiptu w czasie Wyjścia Izraelitów”. Osman dowodzi, że Mojżesz i faraon Echnaton to w rzeczywistości ta sama osoba. Oto po 17 latach rządów monarcha, został pozbawiony tronu, i na czele najwierniejszych wyznawców Atona uciekł na Synaj. Mojżesz-Hebrajczyk ze Starego Testamentu nigdy nie istniał. Autorzy Pięcioksięgu przemodelowali dla swych potrzeb postać Echnatona. Jest to hipoteza równie śmiała, jak trudna do udowodnienia.

Należy nadmienić, że kapłani starego kultu boga Amona w celu wymazania z pamięci i zdyskredytowania nowego kultu monoteistycznego, nazwali Hebrajczykami, czyli obcymi Habiru/Hapiru wyznawców boga Atona i ich kapłanów, tak Egipcjan jak i innych. W tym wypadku nie chodziło o pochodzenie narodowościowe, chodziło o potępiany nowy obcy kult.

Echnaton z pewnością istniał, i to w określonym czasie – świadczą o tym liczne inskrypcje i inne dowody archeologiczne. O prawdziwym Mojżeszu nie wiemy natomiast właściwie nic. Opowieści o hebrajskim prawodawcy zawarte w Starym Testamencie i innych starożytnych pismach są tak bałamutne i osnute legendami, że trudno dotrzeć w nich do jądra historycznej prawdy.