Oddłużanie w starożytności

Skoro można było świat zadłużyć, to można go i oddłużyć. Zdarzało się to już wiele razy w historii, np. w starożytnej Babilonii i w Egipcie. Bankom się to nie spodoba, ale ludzie są ważniejsi…

Dr Eric Touissant to belgijski politolog, działacz stowarzyszenia ATTAC France, postulującego opodatkowanie sektora finansowego, autor wielu publikacji, zwłaszcza skierowanych przeciwko dyktaturze pieniądza, lichwie, spekulacji i wszechwładzy banków. Wraz z Damienem Milletem wydał cenną pracę zbiorową „La dette ou la vie” (Dług albo życie), Aden CADTM 2011, nagrodzoną na targach książki w Liege, oraz pracę „AAA, Audit, Annulation, Autre Politique” (AAA, audyt, anulacja długów, inna polityka), Le Seuil, Paris 2012. W Sieci znalazłem ostatnio jego najświeższy artykuł  z 24 sierpnia 2012, pt.La longue tradition des annulations de dettes en Mésopotamie et en Egypte du 3e au 1er millénaire av.J-C (Tradycja oddłużania w Mezopotamii i Egipcie w okresie 3000-1000 pne.), który pozwoliłem sobie tu przetłumaczyć.

Hammurabi, król Babilonu i darowanie długów

Kodeks Hammurabiego znajduje się w Luwrze, w paryskim muzeum. Określenie ‘kodeks’ jest niewłaściwe, ponieważ to, co Hammurabi nam pozostawił, to raczej zespół reguł i sądów na temat relacji pomiędzy władzą publiczną a obywatelami. Hammurabi rozpoczął swoje 42-letnie panowanie jako król Babilonu (w dzisiejszym Iraku) w roku 1792 pne. Większość podręczników historii nie wspomina o tym, że podobnie jak inni rządcy miast-państw w Mezopotamii Hammurabi zaczął od oficjalnego zniesienia długów wszystkich obywateli wobec rządu, wysokich dygnitarzy i możnych w państwie. Tzw. Kodeks Hammurabiego jest datowany na rok 1762 pne. W swym zakończeniu głosi tak : « Niechaj możni nie uciskają słabych. Prawo musi chronić wdowy i sieroty (…) tak aby uciskani mieli sprawiedliwość »  Wiele starożytnych dokumentów odczytanych z tabliczek klinowych pozwoliło też historykom ustalić ponad wszelką wątpliwość, że za panowania Hammurabiego miały miejsce cztery wielkie darowania długów w latach 1792, 1780, 1771 i 1762.

W czasach Hammurabiego życie społeczne, gospodarcze i polityczne było zorganizowane wokół świątyni i wokół pałacu. Te dwie blisko ze sobą splecione instytucje ze swymi licznymi pracownikami, rzemieślnikami i – rzecz jasna – skrybami, stanowiły aparat państwa, co właściwie nie różni się zasadniczo i od dzisiejszej struktury władzy. Świątynia i pałac zapewniały swoim pracownikom wyżywienie i zakwaterowanie: zwykle otrzymywali oni racje żywnościowe będące odpowiednikiem dwóch pełnych posiłków dziennie. Chłopom użyczano działek ziemi, które im wynajmowano, zapewniano narzędzie, woły pociągowe, zwierzęta do hodowli, ziarno siewne i wodę do nawadniania, tak żeby mogli produkować żywność na potrzeby robotników i dygnitarzy. Oprócz ziemi dzierżawionej, wielu chłopów miało też swoją własną ziemię, narzędzia, trzodę itp. Kiedy zbiory były marne, narastał im dług. Dług pojawiał się także, gdy zaciągali prywatnie pożyczki, jakich udzielali im wysocy urzędnicy i dygnitarze państwa, łasi by się szybko wzbogacić i zająć chłopski majątek w razie niewypłacalności. Jeśli wieśniacy nie byli w stanie spłacić długu, mogli się znaleźć w sytuacji sług lub niewolników, podobnie jak członkowie ich rodzin. W celu zapewnienia pokoju społecznego i stabilności, a zwłaszcza po to, aby uchronić chłopów przed pogarszaniem się ich warunków życia, władze co pewien czas stosowały unieważnienie wszystkich długów i przywracały pierwotne prawa chłopów. Jest przy tym ciekawe, że takie powszechne darowanie długów nigdy nie dotyczyło długów między kupcami.

Powszechne anulacje długów w Mezopotamii przez 1000 lat

Ogłaszanie ogólnego darowania długów zaczęło się więc na długo przed panowaniem Hammurabiego i trwało również po nim. Są dowody takiej anulacji długów w 2400 roku pne., czyli sześćset lat przed panowaniem Hammurabiego, w mieście Lagasz w Sumerze. Najnowszy stwierdzony przypadek to rok 1400 pne. w mieście Nuzi. Ogółem historycy stwierdzili z całą pewnością około trzydziestu powszechnych anulacji długów w okresie 2400-1400 pne. Michael Hudson słusznie twierdzi, że powszechne darowania długów były jedną z najbardziej charakterystycznych cech w społeczeństwach epoki brązu w Mezopotamii. W rzeczywistości znamy wiele mezopotamskich terminów, którymi określano taką anulację:  amargi w Lagasz, nig-sisa w Ur Chaldejskim, andurarum w Aszur, miszarum w Babilonie, szudutu w Nuzi.

Takie ogłaszanie darowania długów następowało z okazji wielkich uroczystości, zwykle podczas wiosennych obchodów Nowego Roku. Za panowania dynastii rodu Hammurabiego zapoczątkowano tradycję masowego tłuczenia glinianych tabliczek z zapisem długów. Normalnie w świątyni władze przechowywały ścisłe zapisy takiego jakby zaprzysiężonego długu. Kiedy Hammurabi zmarł w 1749 roku po 42 latach panowania, jego następca Szamsuiluna zniósł wszystkie długi wobec państwa i nakazał zniszczenie wszystkich tabliczek dłużnych z wyjątkiem tych, które dotyczyły długów zaprzysiężonych przez kupców. 

Pierwsza powszechna anulacja długów ogłoszona przez Ammisadukkę, ostatniego władcę z dynastii Hammurabiego, który zasiadł na tronie w roku 1646 pne., była bardzo szczegółowa, wyraźnie po to by zapobiec wykorzystywaniu ewentualnych luk prawnych przez wierzycieli. Dekret anulacyjny postanawiał, że wierzyciele oficjalni i poborcy podatkowi, którzy wywłaszczyli chłopów za długi, mają im dać odszkodowanie i zwrócić im ich pierwotną własność pod rygorem egzekucji. Jeśli wierzyciel zajął własność dłużnika przemocą, i teraz nie chce jej oddać lub spłacić w całości, czeka go kara śmierci.    

Z mocy tego dekretu utworzono komisje w celu rewizji wszystkich umów dotyczących nieruchomości i unieważnienia tych, które podpadały pod anulację długów, z myślą o przywróceniu stanu pierwotnego, status quo ante. Egzekucja tego dekretu była o tyle łatwiejsza, że wywłaszczeni chłopi z reguły nadal pracowali na tej samej ziemi, nawet jeśli stała się ona już własnością wierzyciela. Poprzez unieważnienie takich kontraktów i nakazanie wierzycielom odszkodowania ich ofiarom, władza przywracała prawa chłopów. Trochę ponad 200 lat później ich sytuacja miała się jednak zmienić na gorszą.

Ograniczenia w darowaniu długów

W epoce brązu w Mezopotamii ci, którzy popadli w niewolę za długi byli wyzwalani, w odróżnieniu od innych kategorii niewolników, np. jeńców wojennych. Niemniej, na darowanie długów nie należy patrzeć jako na rodzaj emancypacji społecznej. Było to po prostu sposób przywracania wcześniej istniejącego porządku społecznego, zakłóconego przez różne formy ucisku. Nie pragnąc wybielać porządków społecznych w tych społeczeństwach 3000-4000 lat temu, trzeba jednak zauważyć, że ich władcy dążyli do utrzymania spójności społecznej zapobiegając powstawaniu wielkich domen prywatnych i podejmowali kroki ku temu, aby ziemia należała do tego, kto ją bezpośrednio uprawia. Ograniczali wzrost nierówności dbając zarazem o rozwój i utrzymywanie systemów irygacyjnych. Michael Hudson twierdzi ponadto, że decyzje o wypowiedzeniu wojny były podejmowane przez zgromadzenie ogólne obywateli. Król sam nie miał prawa takich decyzji podejmować.

Wydaje się także, iż mieszkańcy Mezopotamii w epoce brązu nie wierzyli w boskie stworzenie jako zasadę wyjaśniającą życie na ziemi. W obliczu chaosu władca sam reorganizował świat, aby ustanowić normalny porządek i sprawiedliwość.

Po 1400 pne. nie ma świadectw dalszego znoszenia długów. Nierówności społeczne wzmogły się i narastały. Ziemia przeszła w ręce wielkich obszarników i niewola za długi stała się powszechna. Duża część ludności wyemigrowała na północny zachód, do Kanaanu i ku niezadowoleniu faraonów dokonywała też wejść do Egiptu. Następne stulecia znane są historykom Mezopotamii jako „Wieki Ciemne” z uwagi na skąpość materiałów pisanych. Mamy jednak dowody na gwałtowne walki społeczne miedzy dłużnikami a wierzycielami.

Egipt: Kamień z Rosetty potwierdza tradycje oddłużania

Kamień z Rosetty, przywieziony przez armie Napoleona w 1799 roku w czasie kampanii egipskiej, został odczytany w roku 1822 przez Jean-Francois Champolliona. Dziś znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Jego przetłumaczenie było ułatwione przez fakt, że na kamieniu jest ten sam tekst w trzech językach i pismach: starożytnym egipskim, egipskim demotycznym i greckim z czasów Aleksandra Wielkiego. 

Tekst potwierdza, że tradycja unieważniania długów była podtrzymywana w Egipcie przez faraonów od VIII wieku pne., zanim Aleksander Wielki podbił Egipt w IV wieku pne. Opowiada o tym, że w roku 196 pne. faraon Ptolemeusz V zniósł wszystkie długi w Egipcie i poza nim z okazji swego wstąpienia na tron. 

Mimo wielkich różnic pomiędzy społeczeństwem Egiptu faraonów i Mezopotamii z epoki brązu, istnieją dowody, że w obu istniała tradycja ogłaszania także amnestii  przed ogólnym darowaniem długów. Ramzes IV (1153-1146 pne.) ogłosił np., że ci którzy uciekli z kraju mogą powrócić, a ci którzy byli w więzieniach, aby byli wypuszczeni. Jego ojciec Ramzes III (1184-1153 pne.) zrobił wcześniej to samo. Tu zauważmy, że drugie tysiąclecie pne. nie wydaje być w Egipcie czasem, w którym w niewolę popadało się za długi: właściwie wszyscy niewolnicy byli zdobyczą wojenną. Edykty Ramzesa III i Ramzesa IV dotyczyły zatem unieważnienia wszelkich zaległości podatkowych należnych państwu (faraonowi), amnestię dla więźniów politycznych oraz możliwość powrotu banitów i uchodźców do kraju. Dopiero w VIII wieku pne. znajdujemy w Egipcie edykt o darowaniu długów cywilnych i wyzwoleniu niewolników za długi. Taki edykt wydał faraon Bokchoris (717-711 pne.)

Jednym z podstawowych motywów darowania długów było to, ze faraon chciał mieć do dyspozycji chłopstwo zdolne zarówno do produkowania obfitości żywności jak też i do powołania pod broń w przypadku wypraw i potrzeb wojennych. Z tych dwóch powodów było dla niego ważne, aby chronić chłopów przed wywłaszczaniem przed wierzycieli.

W sąsiedniej Asyrii władcy z I tysiąclecia pne. również przyjęli tradycje darowania długów, podobnie jak królowie jerozolimscy w V wieku pne. W roku 432 pne. Nehemiasz, bez wątpienia pod wpływem starej tradycji mezopotamskiej, ogłosił darowanie długów wszystkim Żydom, którzy winni byli pieniądze swoim bogatszym współwyznawcom. Było to dokładnie w czasie, gdy napisano Torę. Tradycja takiego ogólnego odpuszczania długów jest integralną częścią religii żydowskiej i wczesnych tekstów chrześcijańskich, poprzez Księgę Kapłańską, która nakazuje darowania długów co siedem lat, oraz w każdym roku jubileuszowym tj. co pięćdziesiąt lat.

Wnioski

W dobie obecnej spłata długów stała się tematem tabu. Głowy państw, szefowie rządów, banki centralne, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i media, wszyscy oni przedstawiają długi tak, jak gdyby ich spłata była nieunikniona, niepodlegająca dyskusji i obowiązkowa. Obywatele muszą się zgodzić na to, aby koniecznie spłacać wszystkie długi. Jedyna możliwa dyskusja skupia się na tym jak rozłożyć brzemię spłaty niezbędne dla uwolnienia dostatecznych rezerw budżetowych dla wypełnienia zobowiązań zadłużonego kraju. Argumentuje się, że rządy, które się zapożyczyły były wybrane demokratycznie, więc ich działania mają sankcję prawną i są obowiązujące. Dług musi być spłacony.

Musimy zdjąć tę zasłonę z wierzycieli i przywrócić historyczną prawdę. Wielkie, ogólne darowania długów były w historii uchwalane wielokrotnie. Takie amnestie długów odpowiadają różnym kontekstom historycznym. W przypadkach, które wspomniano wyżej, ogłaszanie darowania długów następowało z inicjatywy władców, którzy troszczyli się o zachowanie pokoju społecznego. W niektórych przypadkach darowania długów następowały w wyniku niepokojów i walk społecznych zaostrzonych przez kryzys ekonomiczny i wzrost nierówności majątkowych.Tak było w przypadku starożytnej Grecji i Rzymu. Można też przewidzieć inne scenariusze, jak np. zniesienie długów przez kraje zadłużone, które decydują się na jednostronne ogłoszenie niepodległości, albo zniesienie ogłoszone przez zwycięskie państwo wobec pokonanego i jego sojuszników. Jedna rzecz jest pewna: historycznie biorąc zadłużenie zawsze odgrywało ważną rolę w niepokojach społecznych lub politycznych.   

Bogusław Jeznach

PS. Zamieszczam francuski oryginał artykułu.

La longue tradition des annulations de dettes en Mésopotamie et en Egypte du 3e au 1er millénaire av. J-C

par Eric Toussaint

Il est essentiel de percer l’écran de fumée de l’histoire racontée par les créanciers et rétablir la vérité historique. Des annulations généralisées de dette ont eu lieu de manière répétée dans l’histoire.

Hammourabi, roi de Babylone, et les annulations de dette

Le Code Hammourabi se trouve au musée du Louvre à Paris. En fait, le terme « code » est inapproprié, car Hammourabi nous a légué plutôt un ensemble de règles et de jugements concernant les relations entre les pouvoirs publics et les citoyens. Le règne d’Hammourabi, « roi » de Babylone (situé dans l’Irak actuel), a commencé en 1792 av. J-C et a duré 42 ans. Ce que la plupart des manuels d’histoire ne relèvent pas, c’est qu’Hammourabi, à l’instar des autres gouvernants des cités-Etats de Mésopotamie, a proclamé à plusieurs reprises une annulation générale des dettes des citoyens à l’égard des pouvoirs publics, de leurs hauts fonctionnaires et dignitaires. Ce que l’on a appelé le Code Hammourabi a vraisemblablement été écrit en 1762 av. J-C. Son épilogue proclamait que « le puissant ne peut pas opprimer le faible, la justice doit protéger la veuve et l’orphelin (…) afin de rendre justice aux opprimés ». Grâce au déchiffrage des nombreux documents écrits en cunéiforme, les historiens ont retrouvé la trace incontestable de quatre annulations générales de dette durant le règne d’Hammourabi (en 1792, 1780, 1771 et 1762 av. J-C).

A l’époque d’Hammourabi, la vie économique, sociale et politique s’organisait autour du temple et du palais. Ces deux institutions très imbriquées constituaient l’appareil d’Etat, l’équivalent de nos pouvoirs publics d’aujourd’hui, où travaillaient de nombreux artisans et ouvriers, sans oublier les scribes. Tous étaient hébergés et nourris par le temple et le palais. C’est ainsi qu’ils recevaient des rations de nourriture leur garantissant deux repas complets par jour. Les travailleurs et les dignitaires du palais étaient nourris grâce à l’activité d’une paysannerie à qui les pouvoirs publics fournissaient (louaient) des terres, des instruments de travail, des animaux de trait, du bétail, de l’eau pour l’irrigation. Les paysans produisaient notamment de l’orge (la céréale de base), de l’huile, des fruits et des légumes. Après la récolte, les paysans devaient en verser une partie à l’Etat comme loyer. En cas de mauvaises récoltes, ils accumulaient des dettes. En-dehors du travail sur les terres du temple et du palais, les paysans étaient propriétaires de leurs terres, de leur habitation, de leur bétail et des instruments de travail. Une autre source de dettes des paysans était constituée par les prêts octroyés à titre privé par de hauts fonctionnaires et des dignitaires afin de s’enrichir et de s’approprier les biens des paysans en cas de non remboursement de ces dettes. L’impossibilité dans laquelle se trouvaient les paysans de rembourser les dettes pouvait aboutir également à leur asservissement en tant qu’esclaves (des membres de leur famille pouvaient également être réduits en esclavage pour dette). Afin de garantir la paix sociale, notamment en évitant une détérioration des conditions de vie des paysans, le pouvoir en place annulait périodiquement toutes les dettes et restaurait les droits des paysans.

Les annulations générales dedettese sont échelonnées en Mésopotamie sur 1000 ans

Les proclamations d’annulation générale de dettes ne se limitent pas au règne d’Hammourabi, elles ont commencé avant lui et se sont prolongées après lui. On a la preuve d’annulations de dette remontant à 2400 av. J-C, soit six siècles avant le règne d’Hammourabi, dans la cité de Lagash (Sumer), les plus récentes remontent à 1400 av. J-C à Nuzi. En tout, les historiens ont identifié avec précision une trentaine d’annulations générales de dette en Mésopotamie entre 2400 et 1400 av. J-C. On peut suivre Michael Hudson |2| quand il affirme que les annulations générales de dette constituent une des caractéristiques principales des sociétés de l’Âge de bronze en Mésopotamie. On retrouve d’ailleurs dans les différentes langues mésopotamiennes des expressions qui désignent ces annulations pour effacer l’ardoise et remettre les compteurs à zéro : amargi à Lagash (Sumer), nig-sisa à Ur, andurarum à Ashur, misharum à Babylone, shudutu à Nuzi.

Ces proclamations d’annulation de dette étaient l’occasion de grandes festivités, généralement à la fête annuelle du printemps. Sous la dynastie de la famille d’Hammourabi a été instaurée la tradition de détruire les tablettes sur lesquelles étaient inscrites les dettes. En effet, les pouvoirs publics tenaient une comptabilité précise des dettes sur des tablettes qui étaient conservées dans le temple. Hammourabi meurt en 1749 av. J-C après 42 ans de règne. Son successeur, Samsuiluna, annule toutes les dettes à l’égard de l’Etat et décrète la destruction de toutes les tablettes de dettes sauf celles concernant les dettes commerciales.

Quand Ammisaduqa, le dernier gouvernant de la dynastie Hammourabi, accède au trône en 1646 av. J-C, l’annulation générale des dettes qu’il proclame est très détaillée. Il s’agit manifestement d’éviter que certains créanciers profitent de certaines failles. Le décret d’annulation précise que les créanciers officiels et les collecteurs de taxes qui ont expulsé des paysans doivent les indemniser et leur rendre leurs biens sous peine d’être exécutés. Si un créancier a accaparé un bien par la pression, il doit le restituer et/ou le rembourser en entier, faute de quoi il devait être mis à mort.

A la suite de ce décret, des commissions ont été mises en place afin de réviser tous les contrats immobiliers et d’éliminer ceux qui tombaient sous le coup de la proclamation d’annulation de dette et de restauration de la situation antérieure, statu quo ante. La mise en pratique de ce décret était facilitée par le fait qu’en général, les paysans spoliés par les créanciers continuaient à travailler sur leurs terres bien qu’elles soient devenues la propriété du créancier. Dès lors, en annulant les contrats et en obligeant les créanciers à indemniser les victimes, les pouvoirs publics restauraient les droits des paysans. La situation se dégradera un peu plus de deux siècles plus tard.

Les limites des actes d’annulation dedettes

En Mésopotamie, durant l’Âge de bronze, les esclaves pour dettes étaient libérés mais pas les autres types d’esclaves (notamment les prises de guerre). Cependant, les actes d’annulation de dette ne doivent pas être présentés comme des décisions faisant progresser l’émancipation sociale, il s’agissait de restaurer l’ordre antérieur qui incluait de nombreuses formes d’oppression. Néanmoins, sans embellir l’organisation de ces sociétés d’il y a 3000 à 4000 ans, il faut souligner que les gouvernants cherchaient à maintenir une cohésion sociale en évitant la constitution de grandes propriétés privées, en prenant des mesures pour que les paysans gardent un accès direct à la terre, en limitant la montée des inégalités, en veillant à l’entretien et au développement des systèmes d’irrigation. Michael Hudson souligne par ailleurs que la décision de déclarer la guerre revenait à l’assemblée générale des citoyens et que le « roi » n’avait pas le pouvoir de prendre la décision.

Il semble que, dans la cosmovision des Mésopotamiens de l’Âge de bronze, il n’y a pas eu de création originale par un dieu. Le gouvernant (ruler), confronté au chaos, a réorganisé le monde pour rétablir l’ordre normal et la justice.

Après 1400 av. J-C, on n’a trouvé aucun acte d’annulation de dette. Les inégalités se sont fortement renforcées et développées. Les terres ont été accaparées par de grands propriétaires privés, l’esclavage pour dette s’est enraciné. Une partie importante de la population a migré vers le nord-ouest, vers Canaan avec des incursions vers l’Egypte (les Pharaons s’en plaignaient).
Au cours des siècles qui suivirent, considérés par les historiens de la Mésopotamie comme des temps obscurs (Dark Ages) -à cause de la réduction des traces écrites-, on a néanmoins la preuve de luttes sociales violentes entre créanciers et endettés.

Egypte: la pierre de Rosette confirme la tradition des annulations dedette

La pierre de Rosette qui a été accaparée par des membres de l’armée napoléonienne en 1799 lors de la campagne d’Egypte a été déchiffrée en 1822 par Jean-François Champollion. Elle se trouve aujourd’hui au British Museum à Londres. Le travail de traduction a été facilité par le fait que la pierre présente le même texte en trois langues : l’égyptien ancien, l’égyptien populaire et le grec du temps d’Alexandre le Grand.
Le contenu de la pierre de Rosette confirme la tradition d’annulation des dettes qui s’est instaurée dans l’Egypte des Pharaons à partir du VIIIe siècle av. J-C, avant sa conquête par Alexandre le Grand au IVe siècle av. J-C. On y lit que le pharaon Ptolémée V, en 196 av. J-C, a annulé les dettes dues au trône par le peuple d’Egypte et au-delà.

Bien que la société égyptienne du temps des Pharaons fût très différente de la société mésopotamienne de l’Âge de bronze, on retrouve la trace évidente d’une tradition de proclamation d’amnistie qui précède les annulations générales de dette. Ramsès IV (1153-1146 av. J-C) a proclamé que ceux qui ont fui peuvent rentrer au pays. Ceux qui étaient emprisonnés sont libérés. Son père Ramsès III (1184 –1153 av. J-C) a fait de même. A noter qu’au 2e millénaire, il semble qu’il n’y avait pas d’esclavage pour dette en Egypte. Les esclaves étaient des prises de guerre. Les proclamations de Ramsès III et IV concernaient l’annulation des arriérés de taxes dues au Pharaon, la libération des prisonniers politiques, la possibilité pour les personnes condamnées à l’exil de rentrer au pays.

Ce n’est qu’à partir du 8ème siècle av. J-C, qu’on trouve en Egypte des proclamations d’annulation de dettes et de libération des esclaves pour dette. C’est le cas du règne du pharaon Bocchoris (717-11 av. J-C), dont le nom a été hellénisé.
Une des motivations fondamentales des annulations de dette était que le pharaon voulait disposer d’une paysannerie capable de produire suffisamment de nourriture et disponible à l’occasion pour participer à des campagnes militaires. Pour ces deux raisons, il fallait éviter que les paysans soient expulsés de leurs terres sous la coupe des créanciers.

Dans une autre partie de la région, on constate que les empereurs assyriens du 1er millénaire av. J-C ont également adopté la tradition d’annulations des dettes. Il en a été de même à Jérusalem, au 5e siècle av. J-C. Pour preuve, en 432 av. J-C, Néhémie, certainement influencé par l’ancienne tradition mésopotamienne, proclame l’annulation des dettes des Juifs endettés à l’égard de leurs riches compatriotes. C’est à cette époque qu’est rédigée la Torah. La tradition des annulations généralisées de dette fera partie de la religion juive et des premiers textes du christianisme via le Lévitique qui proclame l’obligation d’annuler les dettes tous les sept ans et à chaque jubilé, soit tous les 50 ans.

Conclusion

Aujourd’hui, le remboursement de la dette constitue indéniablement un tabou. Il est présenté par les chefs d’État et de gouvernement, les banques centrales, le FMI et la presse dominante comme inévitable, indiscutable, obligatoire. Les citoyens et citoyennes devraient se résigner au paiement de la dette. La seule discussion possible porte sur la façon de moduler la répartition des sacrifices nécessaires afin de dégager suffisamment de moyens budgétaires pour tenir les engagements pris par la nation endettée. Les gouvernements qui ont emprunté ont été élus démocratiquement, les actes qu’ils ont posés sont donc légitimes. Il faut payer.

Il est essentiel de percer l’écran de fumée de l’histoire racontée par les créanciers et rétablir la vérité historique. Des annulations généralisées de dette ont eu lieu de manière répétée dans l’histoire. Ces annulations correspondent à différents contextes. Dans le cas que nous venons d’évoquer, les proclamations d’annulation généralisée de dette étaient prises à l’initiative de gouvernants soucieux de préserver la paix sociale. Dans d’autres cas, les annulations ont été le résultat d’une lutte sociale exacerbée par la crise et la montée des inégalités. C’est le cas de la Grèce et de la Rome antiques. D’autres scénarios sont aussi à prendre en compte : l’annulation de dette décrétée par des pays endettés posant un acte souverain unilatéral, l’annulation de dette concédées par les vainqueurs à un pays vaincu ou/et allié… Une chose est certaine : à l’échelle historique, la dette joue un rôle moteur dans de nombreux bouleversements sociaux et politiques.

Dodatek muzy:

Polecam zrekonstruowany utwór staroegipskiej muzyki medytacyjnej pt. Nieśmiertelność