W społeczeństwie najczęściej funkcjonuje przekonanie, że w przypadku popełnienia wykroczenia lub przestępstwa możliwy jest dwojaki finisz: pożądany wyrok uniewinniający lub zdecydowanie niechciany – skazujący. Tymczasem prawo dopuszcza jeszcze trzecią możliwość, która pozwala osobie oskarżonej na zakończenie postępowania sądowego jako niekaranej.
Pozytywnie rozpatrzony wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego pozwala sądowi odstąpić od skazania sprawcy za popełnione czyny. Złożyć go może oskarżony lub jego pełnomocnik, a pożądana decyzja zależy od spełnienia przesłanek:
Warunkowe umorzenie jest rodzajem próby – pod tym względem działa podobnie jak kara w zawieszeniu, ale nie nakłada na oskarżonego statusu osoby karanej. Sąd wykorzystując tę instytucję uznaje winę osoby oskarżonej, ale nie wydaje wyroku skazującego i nie zasądza kary, zaś samo postępowanie zostaje umorzone na okres od roku do 3 lat.
Oskarżony wobec którego zastosowano warunkowe umorzenie zobowiązywana jest do naprawienia szkód i zapłaty nawiązki lub zadośćuczynienia osobom pokrzywdzonym. Sąd może zastosować środek karny w postaci dodatkowego uiszczenia określonej kwoty albo zakazu prowadzenia pojazdu. Możliwe jest także nałożenie na sprawcę dozoru kuratora.
W przypadku popełnienia przestępstwa umyślnego przez sprawcę w okresie próby i wydania w tej sprawie wyroku skazującego, Sąd zobowiązany jest podjąć wcześniej umorzone postępowanie i wydać wyrok także w tej sprawie. Odwołanie warunkowego umorzenia dotyczy również sytuacji rażącego naruszania porządku prawnego przez sprawcę lub niewywiązywania się z nałożonych nań obowiązków.
W przypadku faktycznej winy najszybszym sposobem zamknięcia sprawy jest przyznanie się do zarzucanego czynu i podjęcie współpracy z sądem. Umożliwi to wnioskowanie o warunkowe umorzenie postępowania i oszczędzi pełnego przewodu sądowego. Możliwe jest jednak skorzystanie z tej instytucji także w przypadku osoby nieprzyznającej się do winy po pełnym postępowaniu sądowym.